Ўзбекистон ва Финляндия: яхши қўшничилик минтақавий муносабатларни ўрнатишга ўхшаш ёндашувлар
Ўзбекистон ва Финляндия: яхши қўшничилик минтақавий муносабатларни ўрнатишга ўхшаш ёндашувлар
Глобал кучлар ўртасида тарқоқликнинг кучайиши билан ажралиб турадиган даврда барқарор минтақавий муносабатларни ўрнатишда "ўрта" давлатлар томонидан қўлланиладиган стратегиялар халқаро тинчлик ва ҳамкорликка еришиш учун истиқболли ечимларни тақдим етади. Тарихий Ипак йўлининг қоқ марказида жойлашган Марказий Осиё давлати бўлган Ўзбекистон ва совуқ уруш даврида бетараф чегара давлати сифатида ноёб тажрибага ега бўлган Шимолий Шимолий Давлат бўлган Финляндия мулоқотларга изчил содиқлик global муносабатларнинг мураккаблашуви шароитида минтақавий барқарорликка қандай ҳисса қўшиши мумкинлигини кўрсатади. Географик жиҳатдан ажратилган ушбу мамлакатлар ўз минтақаларида барқарор ривожланиш, тинчлик ва барқарорликни таъминлаш учун жуда ўхшаш ёндашувларни ишлаб чиқдилар. Улар қўшнилари билан кўп қиррали ва ўзаро манфаатли яхши қўшничилик муносабатларини мустаҳкамлаш орқали минтақавий хавфсизликнинг асосий муаммоларини ҳал қилишади. Бундан ташқари, улар манфаатдор мамлакатлар ва ташкилотлар билан кўп томонлама, узоқ муддатли шериклик алоқаларини ўрнатадилар. Ўзбекистон ва Финляндия турли тарихий шароитларда шаклланган бўлса-да, ушбу тажрибалар барқарорлик, ҳамкорлик, суверен тенглик, ўзаро ҳурмат ва кўп томонлама ҳамкорлик атрофида жойлашган умумий дипломатик фалсафани ривожлантиришга ёрдам берди. Қадимги тарихга бой минтақа бўлган Марказий Осиё азалдан маданий ва тарихий марказ бўлиб келган. Бир неча асрлар илгари бу сиёсат, иқтисод ва маданият бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган ягона макон еди. Марказий Осиё инсоният цивилизациясининг бешикларидан бири сифатида бой тарихий гобелен ва умуминсоний қадриятларни шакллантирган жонли маданий меросга ега. Бу қадриятлар қарама-қаршилик устидан ҳамкорликни, мажбурлаш устидан бағрикенгликни ва қўшниларнинг фаровонлиги ўз фаровонлиги билан чамбарчас боғлиқ деган ишончни таъкидлайди. Ўзбекистон 1991-йилда мустақилликка еришганидан буён минтақавий ҳамкорлик сиёсатини изчил қўллаб-қувватлаб келмоқда. Президент Шавкат Мирзиёев даврида 2016-йилда еътибор қозонган бу сиёсат Ўзбекистон ташқи сиёсатининг асоси бўлди. Тошкентнинг минтақалараро ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган "дипломатик ҳужуми" замонавий Марказий Осиёдаги муносабатларни ўзгартирган енг муҳим сиёсий ўзгаришлардан бири бўлди. Тошкентнинг қўшни давлатлар билан мулоқот ва ишончни мустаҳкамлашга мисли кўрилмаган еътибори Ўзбекистонни минтақадаги ҳамкорликнинг асосий ташкилотчисига айлантирди. У сув ресурсларини бошқариш, transport коридорларини кенгайтириш, саноат кооперацияси, чегараларни демаркация қилиш ва минтақавий хавфсизлик каби турли соҳаларни қамраб олган кўп томонлама ўзаро таъсир механизмларини ишлаб чиқишни қўллаб-қувватлади. Ушбу сиёсат ўзгаришларининг ижобий таъсири бутун минтақада акс етди. 2016-йилдан сўнг иқтисодий ҳамкорлик сезиларли ўсишга гувоҳ бўлди ва бу Марказий Осиё давлатлари ялпи ички маҳсулотининг қарийб икки баробарига 273 миллиард доллардан 520 миллиард долларгача ошишига олиб келди. Мамлакатлар ўртасидаги ишонч ва мустаҳкам алоқалар минтақа ичидаги савдонинг 4,5 баробар ўсишига ёрдам берди ва 2,4 миллиард доллардан 11 миллиард долларгача кўтарилди. Бундан ташқари, вилоятга ташриф буюраётган сайёҳлар сони икки баробарга ошиб, жозибадорлигини янада оширди. Коллектив очиқлик ва барқарорликнинг кучайиши учинчи давлатлар учун жозибадор омил бўлиб қолди, натижада минтақа ташқи савдоси сезиларли даражада ошди. Ушбу ўсиш 200 фоиздан 112 миллиард доллардан 253 миллиард долларгача ажойиб ўсишни кўрди. Финляндиянинг дипломатик анъаналари Шарқий ва Ғарбий "таъсир доиралари чорраҳасида жойлашган ноёб мавқеи билан шаклланди."Унинг заиф географик жойлашуви ўзаро таъсир ва барқарорликка интилишга ундади. Финляндия доимий равишда барча мамлакатлар, хусусан, қўшнилари билан дўстона муносабатларни мустаҳкамлаш ва Шимолий ҳамкорлик тузилмалари ичидаги алоқаларни ривожлантириш тарафдори. Ушбу ёндашув Финляндиянинг Ехҳтда мулоқот ва ишончни кучайтиришга қаратилган фаол иштирокида намоён бўлади. Финляндиянинг 2025 йилги ЕХҲТ раислиги, Хелсинки якуний актининг 50 йиллигига тўғри келиб, рамзий аҳамиятга ега. Бу Финляндиянинг кўприкларни қуриш, мулоқотни ривожлантириш ва ишончни ривожлантириш, унинг диалогга асосланган ташқи сиёсатига мос келиш мажбуриятини мисол қилиб келтиради. Финляндия дипломатияси давлатлар ўртасида умумий позиция ва ёндашувларни мустаҳкамлаш муҳимлигини изчил таъкидлаб, Финляндиянинг консенсусга йўналтирилган дипломатик услубини акс еттиради. Таъкидлаш жоизки, иккала мамлакат ҳам халқаро ҳуқуқнинг бир хил асосий тамойилларига амал қилади. Миллий суверенитетни ҳурмат қилиш, ички ишларга аралашмаслик, чегараларнинг дахлсизлиги Ўзбекистон ва Финляндиянинг ташқи сиёсати, минтақавий хулқ-атвори ва халқаро мавқеини шакллантирадиган амалий қўлланма бўлиб хизмат қилади. Тошкентнинг минтақавий ҳамкорликка ёндашувлари Хелсинкининг Шимолий ва Болтиқбўйи мамлакатлари билан ҳамкорликдаги устувор йўналишларига мос келади. Ўзбекистоннинг чегарадаги низоларни ҳал етиш ва минтақадаги сув ресурслари билан ҳамкорлик қилиш борасидаги саъй-ҳаракатлари Финляндиянинг тинчлик ўрнатиш ва ҳамкорликни ривожлантиришга ёндашувини акс еттиради. Бундан ташқари, иккала мамлакат ҳам ўзларини натижаларга йўналтирилган ҳамкорлик тарафдорлари сифатида кўрсатдилар. Улар ўзаро манфаатларни яратадиган ва минтақавий барқарорлик ва минтақалараро алоқани мустаҳкамлайдиган лойиҳаларнинг прагматик меъморлари. Президент ш. раҳбарлигида. Мирзиёев, Ўзбекистон Марказий Осиё ва қўшни минтақалар, жумладан, Ғарб, Шарқ ва Жануб билан transport инфратузилмасини ривожлантиришга фаол кўмаклашмоқда. Мисол учун, "Ўрта йўлак" (Trans-Каспий халқаро Transport йўналиши) нинг ривожланиши 2020 йилдан 2024 йилгача тўрт йил давомида юк ташишнинг олти баробар кўпайишига олиб келди ва катта ҳажм 4,5 million тоннани ташкил етди. Тошкент Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўли қурилишида ҳам фаол иштирок етиб, Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги алоқани ривожлантирмоқда. Иқтисодий ҳамкорлик ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш Ўзбекистон минтақавий стратегиясининг қўшимча устунларидир. Бу жиҳатлар Ўзбекистоннинг екологик дастурларида, хусусан, Орол фожиаси оқибатларини юмшатишда муҳим ўрин тутади. Финляндия, лойиҳага йўналтирилган ҳамкорликнинг ўхшаш намунасига амал қилиб, Шимолий Кенгаш ва Barents евро-Арктика Кенгаши ташаббусларининг фаол иштирокчиси бўлди. Ушбу ташаббуслар атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, инновациялар ва одамлар билан алоқалар бўйича трансчегаравий ҳамкорликни ўз ичига олади. Финляндия, шунингдек, Trans-Европа Transport тармоғи ва Арктика алоқаси ташаббусларини тарғиб қилади. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги етакчилиги билан танилган Финляндия Шимолий ва Болтиқбўйи мамлакатлари шериклари билан трансчегаравий иқтисодий лойиҳаларда фаол иштирок етади. Ўзбекистон ва Финляндия ўз минтақаларидаги давлатлар билан яқин ҳамкорлик қилиш билан бир қаторда стратегик кўп томонлама сиёсат олиб бормоқда. Иккала мамлакат ҳам турли минтақавий ва глобал институтларда фаол иштирок етиб, замонавий муаммолар жамоавий жавобларни талаб қилади деган умумий фикрларини акс еттиради. Улар "ўрта кучлар" институционал ҳамкорлик орқали самарали таъсир кўрсатиши мумкинлигига ишонишади. 2016 йилдан бошлаб Ўзбекистон минтақавий ташкилотлар, биринчи навбатда Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ), туркий давлатлар ташкилоти (ОЦ) ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг турли органларидаги иштирокини сезиларли даражада оширди. Бундан ташқари, "Марказий Осиё +" (C5+1) платформаси ҳозирда 10 дан ортиқ ҳамкор давлатлар ва ташкилотлардан иборат бўлиб, минтақалараро ҳамкорликни фаол ривожлантирмоқда. Хусусан, 2025 йил апрел ойида бўлиб ўтган "Марказий Осиё – Европа Иттифоқи" саммитида икки минтақа ўртасида "чуқур ва ҳар томонлама ҳамкорлик" тўғрисида келишув имзоланди. Финляндиянинг халқаро иштироки, узоқроқ тарихга ега бўлса-да, фаол институционал иштирокнинг ўхшаш услубига амал қилади. Аъзоси сифатида Европа Иттифоқи 1995 йилдан бери ва кўплаб халқаро ташкилотлар, Финляндия Шимолий ва Болтиқбўйи Европасидаги минтақавий тузилмалар билан анъанавий алоқаларини сақлаб келмоқда. Халқаро ландшафт тобора мураккаблашиб борар екан, Ўзбекистон ва Финляндия тарихий жиҳатдан ўзига хос дипломатик ёндашувларни синовдан ўтказадиган ўхшаш муаммоларга дуч келишмоқда. Ўзбекистон олдида геосиёсий кескинликлар, екологик таҳдидлар ва иқтисодий силкинишлар авж олган бир пайтда минтақавий шерикликни чуқурлаштириш ва ташқи субектлар билан ҳамкорликни фаоллаштириш суръатини қўллаб-қувватлашнинг асосий вазифаси турибди. Ўзбекистон нуқтаи назаридан Марказий Осиёнинг ўзгарувчан геосиёсий манзараси ва иқтисодий ўзгариш еҳтиёжларига жавоб бериш Марказий Осиё мамлакатлари ва минтақалар ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлашни талаб қилади. Финляндиянинг вазифаси Европа Иттифоқи ва НАТО доирасидаги мажбуриятлари ва консенсус ва мулоқотни ўрнатишда воситачи сифатида анъанавий роли, хусусан ЕХҲТ каби ташкилотларда "мулоқот ва ишончни мустаҳкамлаш.” Умуман олганда, Ўзбекистон ва Финляндия ўзаро мулоқот ва ҳамкорликка изчил содиқликка асосланган муваффақиятли минтақавий ҳамкорликка мисол бўла олади. Турли географик ва тарихий контекстларга қарамай, иккала мамлакат ҳам можароларнинг олдини олиш, институционал жалб қилиш ва прагматик минтақачиликка қаратилган ўхшаш ташқи сиёсий ёндашувларни қабул қилдилар. Катта кучлар рақобати билан ажралиб турадиган ўзаро боғлиқ дунёда Ўзбекистон ва Финляндиянинг дипломатик ёндашувлари барқарор хавфсизлик ва фаровонликка диктат, изоляция ёки бўш риторика емас, балки мулоқот, ҳамкорлик ва амалий ҳамкорлик орқали еришилишини еслатиб туради. Ажабланарлиси шундаки, ушбу ташқи сиёсат ёндашувлари ўз фуқароларининг ҳаётига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Бу Финляндия изчил жаҳон бахт ҳисоботида саккизинчи йил кетма-кет учун "дунёдаги енг бахтли мамлакат" деб ўринда бир тасодиф емас. Худди шундай, Ўзбекистон ҳам худди шундай рейтингда Марказий Осиё мамлакатлари орасида бахт даражаси бўйича етакчилик қилмоқда.
Шариф Ахмедов,
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги стратегик ва минтақавий тадқиқотлар институти Бош илмий ходими
