МАРКАЗИЙ ОСИЁ ЯНГИ ДАВР ОСТОНАСИДА
МАРКАЗИЙ ОСИЁ ЯНГИ ДАВР ОСТОНАСИДА
Марказий Осиё ўз тараққиётининг янги, тарихий аҳамиятга эга босқичига қадам қўймоқда. Бугун биз чинакам бирликка интиламиз. Кўп йиллар давомида биринчи марта минтақамизда ишонч, яхши қўшничилик ва ўзаро ҳурмат муҳити шаклланмоқда-бу биргаликдаги тараққиёт учун мустаҳкам пойдевор бўлиб хизмат қиладиган муҳит.
Бу жараён ўз-ўзидан эмас. Бу умумий тақдир ва умумий ривожланиш салоҳиятини рўёбга чиқарган мамлакатларимиз раҳбарларининг мақсадли меҳнати ва сиёсий иродаси натижасидир. Унинг муваффақиятли ривожланиши, шунингдек, Марказий Осиё халқлари томонидан қўллаб-қувватланадиган минтақавий ҳамкорликка кенг жамоатчилик талабининг мавжудлигидан далолат беради.
Давлат даражасида ҳамкорлигимизни минтақавий консолидациянинг янги босқичига кўтариш учун зарур шарт-шароитлар яратилганини кўришимиз мумкин. Бизнинг стратегик вазифамиз биз эришган келишувларни фуқароларимиз ва бизнесимиз учун аниқ натижаларга ва ҳақиқий имтиёзларга айлантиришдир. Марказий Осиё ягона имкониятлар маконига айланиши керак — бу ерда қарорлар ҳужжатлар учун эмас, балки барқарор ривожланиш ва минтақамиздаги одамларнинг кундалик ҳаётини яхшилаш учун қабул қилинади. Қисқа тарихий давр мобайнида минтақавий ҳамкорлик ва ишончга асосланган мулоқотнинг самарали механизмига айланган Марказий Осиё Давлат раҳбарларининг маслаҳат учрашувлари ана шундай ўзгаришларнинг ёрқин рамзи бўлди. Улар Марказий Осиёнинг бугуни ва келажагини белгилайдиган стратегик масалаларга умумий ёндашувларни ишлаб чиқиш учун асосий майдонга айланди.
Тошкентда бўлиб ўтадиган Саммит Марказий Осиё жараёнидаги яна бир муҳим босқич — барқарор, ўзаро боғлиқ ва обод минтақани барпо этиш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатларимизни белгилайди.
Давлат раҳбарларининг Тошкентдаги учрашуви биз босиб ўтган йўлнинг давоми сифатида мамлакатларимизнинг ўзаро англашув ва шериклик руҳига содиқлигини яна бир бор тасдиқлаши, минтақавий ҳамкорликни чуқурлаштиришда бурилиш нуқтаси бўлиши керак.
Глобал тартибнинг кенг кўламли ўзгариши, жаҳон иқтисодиётидаги парчаланиш таҳдидлари, иқлим ўзгариши, озиқ-овқат ва энергия хавфсизлиги муаммоларининг ёмонлашиши бизнинг консолидацияга интилишимизни янада кучайтирди.
Буларнинг барчаси Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида янада кўпроқ бирлик ва мувофиқлаштирилган ҳаракатларни талаб қилади. Бугунги кунда ҳамкорлигимизни мустаҳкамлаш нафақат сиёсий мақсад, балки стратегик заруратдир. Марказий Осиё барқарорлик ва ижодкорлик зонасига айланди-минтақавий ўзаро боғлиқлик барқарор ривожланиш ва хавфсизлик учун мустаҳкам пойдевор бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Минтақавий ҳамкорлик тарихидаги бурилиш нуқтаси 2017 йилда, консултатив учрашувлар формати бошланган пайтга тўғри келди. Кўп йиллар давомида биринчи марта вилоят раҳбарлари ташқи воситачиликсиз тизимли ва мунтазам мулоқотни бошладилар. Бу ишонч, очиқлик ва умумий манфаатлардан хабардор бўлишга асосланган -янги сиёсий фикрлашнинг рамзига айланди. Ушбу мулоқот туфайли кўплаб қарама-қаршиликлар ҳал қилинди ва минтақа ишончсизликдан ҳақиқий ҳамкорликка ўтди.
Ушбу янги босқичнинг энг муҳим ютуқларидан бири чегара масалаларини якуний ҳал қилиш бўлди. Бир пайтлар имконсиз бўлиб туюлган нарса ҳақиқатга айланди. Бир пайтлар бизни иккига бўлган чегаралар дўстлик ва ҳамкорлик кўприкларига айланди. 2025 йил март ойида учта Давлат чегараларини кесиш тўғрисидаги шартнома ва Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги Хўжанд Декларациясининг имзоланиши муҳим воқеа бўлди — бу воқеани ҳақли равишда тарихий деб аташ мумкин.
Мустақилликнинг бутун тарихида биринчи marta ўзаро чегараларнинг тўлиқ периметри қонуний равишда якунланиб, ўнлаб йиллик кескинлик манбасига чек қўйди.
Октабр ойида бўлиб ўтган Фарғона тинчлик форуми мамлакатларимизнинг Фарғона водийсида тинчлик ва тотувликни мустаҳкамлашга бўлган ўзаро интилишининг яққол далили бўлди — бу Марказий Осиёда рўй бераётган бунёдкорлик жараёнларининг ёрқин ифодаси бўлди.
Бир пайтлар кескин келишмовчиликлар ва низолар манбаи бўлган сув-энергетика соҳасида ҳам сезиларли ижобий тараққиёт давом етмоқда. Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон ўртасида Қамбарат Геси-1 лойиҳасини биргаликда амалга ошириш, минтақанинг сув-энергетика ресурсларидан биргаликда фойдаланишда янги боб очиш тўғрисидаги битим биродарлик ҳамкорлигининг ёрқин намунасидир.
Тошкент ва Бишкек ўртасида Чашма булоғидан биргаликда фойдаланиш тўғрисидаги битим оқилона келишувнинг ёрқин намунасидир.
Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида Зарафшон дарёси бўйидаги эбўйича ҳамкорлик давом этмоқда, Ўзбекистон, Тожикистон ва Қозоғистон ўртасида Баҳри Тожик сув омборининг вегетация даврида мувофиқлаштирилган иш режими тўғрисида келишувларга эришилди.
Туркманистон билан Амударё сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, сув ресурсларини биргаликда бошқаришни такомиллаштириш ва екологик хавфларни камайтириш бўйича ҳукуматлараро келишувга эришилди.
Ушбу саъй — ҳаракатларнинг барчаси шерикликнинг янги руҳини шакллантиради-умумий ресурслардан фойдаланишда ишонч, ўзаро манфаат ва адолатга асосланган. Бундай лойиҳалар иқтисодий фаолиятни қўллаб-қувватлаш ва минтақанинг энергия хавфсизлигини мустаҳкамлаш учун янги имкониятлар яратади. Шу билан бирга, чегара процедуралари ва гуманитар алмашинувларда сезиларли ўзгаришлар рўй бермоқда. 2023-йил сентабр ойидан бошлаб Ўзбекистон ва Қирғизистон фуқаролари шахсий гувоҳномалардан фойдаланган ҳолда чегарадан эркин ўтишлари мумкин, бу эркин ҳаракатланиш зонасини шакллантириш йўлидаги муҳим қадамдир. Шунга ўхшаш шартномалар Қозоғистон ва Тожикистон билан ишлаб чиқилмоқда. Минтақалараро алоқалар кенгаймоқда, трансчегаравий савдо ҳажми ўсмоқда, гуманитар ва маданий алоқалар мустаҳкамланмоқда.
Ҳамкорликни институционализация қилиш йўлидаги қадамлар ҳам муҳимдир. 2023 йилда Душанбеда бўлиб ўтган бешинчи маслаҳат учрашуви алоҳида аҳамиятга ега эди.
Ушбу йиғилишда давлат раҳбарлари томонидан эришилган келишувларни тайёрлаш ва амалга оширишнинг доимий механизми сифатида Миллий координаторлар Кенгашини ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Ушбу механизм форматни тизимлаштиришни таъминлади ва қўшма ташаббусларни амалга оширишда узлуксизликни таъминлади. Парламентлараро мулоқот ҳам йўлга қўйилиб, хавфсизлик Кенгаши котибларининг мунтазам йиғилишлари ўтказилмоқда.
21-асрда Чўлпон-ота учрашувидан сўнг имзоланган 2022-асрда Дўстлик, яхши қўшничилик ва Марказий Осиёни ривожлантириш учун ҳамкорлик шартномаси ҳамкорликнинг ҳуқуқий асосларини янада мустаҳкамлади. Унда суверен тенглик, ўзаро қўллаб-қувватлаш ва минтақанинг келажаги учун умумий жавобгарлик тамойиллари мустаҳкамланган. 2025 йилда Тожикистон шартномага қўшилиб, минтақавий бирлик сари яна бир қадам қўйди. Биз ушбу қарорни мамнуният билан қабул қиламиз ва Марказий Осиёда ишонч, яхши қўшничилик ва стратегик шериклик руҳини мустаҳкамлайдиган ушбу шартнома минтақанинг барча давлатлари томонидан якуний имзоланишини кутмоқдамиз.
2022-йилда давлат раҳбарлари Марказий Осиё давлатлари ўртасида кўп томонлама форматдаги ҳамкорлик консепсиясини ҳам маъқуллаб, минтақани халқаро платформаларда, жумладан, "Марказий Осиё плюс" форматларида мувофиқлаштириш тамойилларини белгилаб олдилар.
Яна бир муҳим ҳужжат–2040 йилда Остона саммитида қабул қилинган, минтақавий хавфсизлик ва тараққиётни таъминлашга қаратилган узоқ муддатли устувор йўналишларни белгилаб берувчи "Марказий Осиё-2024" минтақавий ҳамкорликни ривожлантириш консепсияси бўлди.
Ушбу саъй-ҳаракатлар орқали биз янги иқтисодий ҳақиқатни шакллантира бошладик. Сўнгги саккиз йил ичида Марказий Осиё давлатларининг ялпи ички маҳсулоти 2,5 баробар ошиб, 520 миллиард долларга етди, ташқи савдо еса икки баробардан кўпроқ ошиб, 253 миллиард долларга етди. Ўзаро савдо икки баробарга қарийб 11 миллиард долларга, ўзаро инвестициялар еса 5,6 баробар ўсди. Биргина Ўзбекистон учун минтақавий шериклар билан савдо ҳажми уч баравар ошди — 2,4 йилда 7,2 миллиард доллардан 2024 миллиард долларгача-қўшма корхоналар сони ҳозир 1800 дан ошди.
Марказий Осиё саноатининг ўсиши йилига ўртача 6% атрофида бўлиб, global кўрсаткичдан икки баравар кўпдир. Ушбу муваффақият ишлаб чиқариш кооперациясининг янги шакллари — қўшма инвестиция фондлари (ўзбек-қирғиз, ўзбек-тожик ва қозоқ-қирғиз) ва автомобилсозлик, електротехника, тўқимачилик ва қишлоқ хўжалиги соҳаларидаги лойиҳалар билан боғлиқ. Барча минтақавий давлатлар томонидан тасдиқланган 2025-2027 йилларда саноат кооперацияси бўйича ҳаракатлар режаси муҳим воситага айланди. Чегара савдо зоналари ва халқаро саноат кооперацияси марказлари фаол ривожланиб, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантирмоқда.
Гуманитар соҳада одамлар билан доимий алоқалар ўрнатилди. 2022-йилдан бошлаб Ректорлар ва олимлар форумлари, Маданият йиллари, кўргазмалар, консертлар, спорт тадбирлари мунтазам йўлга қўйилди. Энг муҳими, қардош халқларимиз бу ижобий ўзгаришларни кундалик ҳаётларида сезишлари мумкин. Янги чегара ўтиш жойлари, ҳаво, темир йўл ва автобус йўналишлари трансчегаравий саёҳатлар ва маданий алмашинувни кўпайтирди. Ҳозирги кунда минтақалараро туризмнинг улуши умумий туристик оқимларнинг 80 фоизидан ошади.
Бир пайтлар орзусиз туюлган нарса — еркин ҳаракат, ўзаро ҳурмат, яқинлик ва ишонч ҳисси ҳақиқатга айланди.
Аста-секин Марказий Осиёда тарихий қариндошлик, маданий умумийлик ва миллатларимиз тақдирининг ўзаро боғлиқлигига асосланган фарқларни тан олиш асосида янги минтақавий ўзига хослик пайдо бўлмоқда. Битта минтақавий маконга тегишли бўлиш ҳисси шаклланмоқда — бу ерда маҳалла қийинчилик эмас, балки имконият бўлиб, унинг муваффақияти барчанинг муваффақиятига айланади.
Ушбу янги ишонч, тушуниш ва умумий тақдир руҳи енди минтақани янада мустаҳкамлашнинг асосий устуни-барқарор, ўзаро боғлиқ ва фаровон минтақани биргаликда қуриш бўйича Марказий Осиё жараёнини бошлашдир.
Марказий Осиёнинг ҳар бир давлати минтақанинг барқарорлиги ва фаровонлигига — иқтисодиётини ривожлантиришга, ишончни мустаҳкамлашга ва ҳамкорликни кенгайтиришга ҳисса қўшади.
Қозоғистон transport коридорларини ривожлантирмоқда ва чегара инфратузилмасини модернизация қилмоқда. Қирғизистон ва Тожикистон музликларнинг ериши масалалари ва енергияни модернизация қилиш бўйича ҳамкорлик қилмоқда. Туркманистон тинчликни мустаҳкамлаш, транзит салоҳиятини кенгайтириш, БМТнинг Орол денгизи ва иқлим технологиялари бўйича дастурларини илгари суриш бўйича муҳим ташаббусларни илгари сурмоқда.
Бизнинг ҳаракатларимиз, масъулият ҳисси, яхши қўшничилик ва ўзаро манфаатларга содиқлигимиз ишончли тарзда исботланди: янги Марказий Осиё тинчлик, барқарор ривожланиш ва ижодий шериклик йўлини танлайди. Образли қилиб айтганда, биз девор қурмаяпмиз-кўприклар қурмоқдамиз.
Минтақавий консолидациядаги ютуқларимиз туфайли Марказий Осиё ўз манфаатлари ва ривожланиш йўлини аниқ тасаввур қилган ҳолда халқаро муносабатларда мустақил ва масъулиятли актёр сифатида ўзини намоён қилди.
"Марказий Осиё плюс" форматлари минтақамизнинг ўсиб бораётган халқаро ҳуқуқий мавқеини ва барқарорлик ва тараққиётнинг муҳим маркази сифатида тан олинишини акс эттиради.
Ҳозирда дунёнинг етакчи давлатлари ва ташкилотлари Марказий Осиё билан икки томонлама эмас, балки ягона минтақавий ҳамкор сифатида ҳамкорлик қилмоқда.
Бу бизнинг дунёдаги овозимизни кўтаради — уни инвестицияларни жалб қилиш ва ҳамкорликни чуқурлаштиришда янада кучли, ишончли ва таъсирчан қилади. Бугунги кунда минтақамизни дунёнинг етакчи давлатлари ва бирлашмалари билан боғлайдиган ўндан ортиқ " Марказий Осиё плюс " форматлари мавжуд. Биргина шу йилнинг ўзида МО-ЕИ, МО–Хитой, МО–Россия ва МО–АҚШ саммитлари бўлиб ўтди — бу минтақанинг ўсиб бораётган динамикаси ва стратегик аҳамиятининг яққол исботи.
Афғонистонга мурожаат қилмасдан минтақавий барқарорликни таъминлаб бўлмайди. Бу мамлакат периферик емас, балки бизнинг умумий минтақамизнинг ажралмас қисмидир. Бутун Марказий Осиёнинг тинчлиги ва барқарорлиги кўп жиҳатдан Афғонистоннинг тикланиши ва ривожланишига боғлиқ.
Мамлакатларимиз Афғонистоннинг минтақавий ва халқаро жараёнларда изчил иштирок этиши зарурлигидан келиб чиқади, бу унинг ривожланишига ёрдам беради ва минтақада барқарорликни мустаҳкамлайди.
Марказий ва Жанубий Осиёни боғлашга мўлжалланган Трансафғон темир йўли алоҳида аҳамиятга эга. Унинг амалга оширилиши савдо, сармоя ва алоқа учун янги имкониятлар очиб беради ва Афғонистоннинг иқтисодий тикланишига асос бўлади.
Афғон мутахассисларини гуманитар ва маърифий қўллаб-қувватлаш, енергетик ҳамкорлик ва касбий тайёргарлик давом етмоқда. Афғонистон тинчлик, ҳамкорлик ва тараққиётнинг умумий маконининг бир қисмига айланиши, барча минтақавий давлатлар манфаатларига хизмат қилиши ва Марказий Осиёнинг Жанубий чегаралари бўйлаб барқарорлик камарини шакллантириши керак.
Аввал айтиб ўтганимиздек, Марказий Осиё жадал ривожланишнинг янги босқичига қадам қўймоқда. Биз икки томонлама муаммоларни ҳал қилишдан асосий минтақавий муаммоларни — иқлим ўзгариши, энергия алмашинуви, сув ва озиқ-овқат хавфсизлиги ва рақамли иқтисодиётни биргаликда ҳал қилишга ўтмоқдамиз.
Бизнинг олдимизда умумий масъулият, ишонч ва келажакка мувофиқлаштирилган қарашга асосланган ҳамкорликнинг янги уфқлари очилмоқда. Шу нуқтаи назардан, асосий савол туғилади: яқин ўн йилликларда Марказий Осиё қандай ривожланади?
Минтақа аҳолиси аллақачон 80 миллиондан ошади ва БМТ прогнозларига кўра 100 томонидан 2050 миллиондан ошади. Марказий Осиё ҳам дунёдаги енг ёш минтақалардан бири бўлиб, ўртача ёши 29.
Бизнинг вазифамиз-бу демографик ресурсни тараққиёт ва инновацияларнинг кучли ҳайдовчисига айлантириш — ёшларимизга ўз истеъдоди ва салоҳиятини очиш учун шароит яратиш.
Шу билан бирга, мамлакатларимиз мувозанатли ёндашувга амал қилмоқдалар: ўзаро ҳамкорликни ривожлантириш суверенитет, тенглик ва аралашмасликка таяниши керак.
Ҳеч ким бегона моделларни юкламаслиги ёки миллатлараро тузилмаларни яратмаслиги керак. Ҳамкорлик ихтиёрий, прагматик ва натижаларга йўналтирилган бўлиб, халқларимизнинг ҳақиқий манфаатларига хизмат қилиши керак.
Ушбу босқичда бизнинг асосий вазифаларимиз:
Биринчидан, Минтақавий ҳамкорликни чуқурлаштириш, институтларни мустаҳкамлаш ва қўшма механизмларнинг барқарорлигини таъминлаш.
Иккинчидан, Хавфсизлик бўйича ҳамкорлик, хавф ва таҳдидларга қарши курашиш учун жамоавий салоҳиятни шакллантириш, хавфсизлик кенгаши котиблари ва мудофаа органларининг мунтазам йиғилишларини ўтказиш, шу билан бирга хавфсизликнинг бўлинмаслиги тамойилини сақлаш.
Учинчидан, Иқтисодий интеграция, савдо ва инвестицияларни кўпайтириш, чегара тартиб-қоидаларини соддалаштириш, саноат кооперациясини ривожлантириш, transport ва рақамли алоқаларни кенгайтириш.
Тўртинчидан, Иқлимга мослашиш, сувни сақлаш, биологик хилма-хиллик ва яшил енергияга ўтишга қаратилган екологик ҳамкорлик.
Бешинчидан, Гуманитар ҳамкорлик, инсон капиталини ошириш, таълим, фан, маданият, туризм ва ёшлар алмашинуви — буларнинг барчаси ўзаро тушуниш ва минтақавий ўзига хосликни мустаҳкамлайди.
Олтинчидан, Ташқи сиёсатни мувофиқлаштириш, "Марказий Осиё плюс" форматлари ва бошқа халқаро майдонларда ягона позицияларни ривожлантириш, global шериклар билан ҳамкорлигимиз амалий, ўсишга йўналтирилган лойиҳалар билан тўлдирилишини таъминлаш. Ўзбекистон учун минтақавий ҳамкорликни ривожлантириш тактик танлов емас, балки Марказий Осиё келажаги учун умумий масъулиятни англашимиздан келиб чиқадиган стратегик йўналишдир.
Ишончимиз комилки, глобал ноаниқлик даврида яхши қўшничилик, бирдамлик ва ўзаро қўллаб-қувватлаш минтақамизнинг асосий ресурслари ҳисобланади. Хавфсизлик ва ривожланишнинг умумий муаммолари — алоҳида мамлакатлар якка ўзи ҳал қила олмайди — жамоавий ҳаракатлар орқали самарали ҳал қилиниши мумкин. Ишонч ва шерикликни мустаҳкамлаш орқали биз ўз келажагини умумий Ватанимиз — Марказий Осиёда тинчлик, барқарорлик ва тараққиёт билан боғлайдиган миллионлаб инсонлар манфаатларига хизмат қиламиз. Бугун биз янги Марказий Осиё-мустаҳкам, барқарор ва фаровон минтақа учун мустаҳкам пойдевор яратмоқдамиз.
Минтақамизда содир бўлаётган жараёнлар онгли ва қайтарилмас танловдир. Бу йўл нафақат биргаликдаги саъй-ҳаракатларни, балки умумий келажагимиз учун масъулиятни ўз зиммасига олишга тайёрликни ҳам талаб қилади.
Кучли ва имкониятларимизни бирлаштириб, биз умумий вазифаларни ҳал қиламиз ва дунёга ишонч, яхши қўшничилик ва ўзаро қўллаб — қувватлашга асосланган тинч ва ижодий ҳамкорликнинг ўз тасдиқланган моделини таклиф қиламиз. Бугунги кунда ушбу тарихий суръатни сақлаб қолиш, Марказий Осиёни улкан минтақамиздаги барча халқлар ва халқлар учун ягона тинчлик, фаровонлик ва фаровонлик маконига айлантирадиган нарсани мустаҳкамлаш ҳар қачонгидан ҳам муҳимдир.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Шавкат Мирзиёев
