Барқарор ривожланиш мақсадлари доирасида Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш
Барқарор ривожланиш мақсадлари доирасида Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш
Бугунги дунёда Бмтнинг 2030 кун тартибини амалга ошириш ва барқарор ривожланишнинг 17 Global мақсадларига еришиш енди фақат битта мамлакат учун емас. Кўпроқ мутахассислар муваффақият мувофиқлаштириш, барқарор шериклик ва минтақавий ҳамкорликка боғлиқ деган фикрга қўшиладилар. Бундай ёндашув Марказий Осиё мамлакатлари, Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон учун айниқса муҳимдир. Ҳар бир инсоннинг ўхшаш муаммолари бор: ер деградацияси, сув танқислиги, иқлим хавфи, рақамли тенгсизлик, ёшлар бандлиги. Уларни individual равишда ҳал қилишнинг иложи йўқ-фақат биргаликдаги ҳаракатлар доимий таъсир кўрсатиши ва ҳаракатларнинг синергиясини яратиши мумкин. Минтақавий платформалар ва амалиёт алмашинуви биргаликда реклама қилишнинг енг муҳим воситасига айланмоқда. Минтақавий СДГ барқарор ривожланиш марказини яратиш ва ривожлантириш ғояси тобора кўпроқ муҳокама қилинмоқда, бу минтақа мамлакатлари бир-бири билан рақобатлашмайдиган, балки ресурслар ва тажрибани бирлаштирган платформа. Яқинда Олмаотада ташкил етилган Марказий Осиё ва Афғонистон бўйича минтақавий СДГ маркази ана шундай марказга айланди. Бирлашган Миллатлар ташкилоти ва Қозоғистон ҳукуматининг ушбу ташаббуси билимларни тўплаш, ҳаракатларни мувофиқлаштириш ва барқарор ривожланишга инвестицияларни жалб қилиш имкониятини очади. Марказ мамлакатларга техник ёрдам кўрсатади, маълумотларни тўплайди ва таҳлил қилади, тажриба алмашади ва минтақани халқаро миқёсда тарғиб қилади. Дарҳақиқат, у мамлакатлар, бизнес ва global институтлар ўртасидаги кўприк, шунингдек, Марказий Осиё биргаликда ишлашга тайёр еканлигининг рамзига айланиб бормоқда. Бугунги кунда минтақадаги ҳар бир давлат олдинга қадам ташламоқда. Барқарор ривожланиш ечимлари тармоғининг 2025 йилдаги ҳисоботига кўра, Ўзбекистон барқарорлик индекси 62 балл бўлган 167 мамлакатдан 73,1-ўринни егаллади ва бу минтақадаги енг яхши кўрсаткичлардан биридир. Мамлакат рақамлаштириш, таълим, ижтимоий ҳимоя ва атроф-муҳит соҳасида янги ёндашувларни фаол амалга оширмоқда. Қозоғистон 70-ўринни егаллади (71,52 балл) ва миллий стратегияларни ишлаб чиқиш ва режалаштириш тизимини модернизация қилиш орқали ўз позициясини мустаҳкамлашда давом етмоқда. Қирғизистон 47-ўринни егаллайди (74,5 балл) ва ижтимоий соҳаларда яхши натижаларни кўрсатмоқда. Тожикистон 88-ўринни егаллайди (68,3 балл), бу ерда асосий муаммо атроф-муҳит ва енергетика соҳасида қолмоқда. Туркманистон камроқ маълумотларни нашр етади, шунингдек сувдан самарали фойдаланиш ва яшил енергия дастурларини амалга оширади. Шу билан бирга, минтақа жиддий екологик муаммоларга дуч келмоқда. Бмтнинг ЕСCАП 2025 йилги ҳисоботида таъкидланишича, Марказий Осиё табиий ресурслар билан боғлиқ бир қатор мақсадлардан орқада қолмоқда: ерларнинг деградацияси ва тоза сув етишмаслиги тизимли муаммо бўлиб қолмоқда. ЕСCАП маълумотларига кўра, минтақа бир қатор екологик кўрсаткичларда регрессияни бошдан кечирмоқда, шу жумладан ер деградацияси, бу БМТ кун тартибининг 6 ва 15 мақсадларига еришиш учун тезлаштирилган чораларни талаб қилади ва ЮНЕСКО ва Атлантика Кенгаши маълумотларига кўра, сув стресси минтақадаги 80 миллиондан ортиқ одамга таъсир қилади. Оқимларнинг аксарияти истеъмолчи мамлакатлардан ташқарида ҳосил бўлади: тахминан 86% юқори оқимларда (Қирғизистон ва Тожикистон) ва Амударё ва Сирдарё ҳавзалари минтақадаги Дарё сувининг 90% гача таъминлайди. Бу ўзаро боғлиқликни келтириб чиқаради: Қирғизистон ва Тожикистон Дарё бўйларини беради, Ўзбекистон, Қозоғистон ва Туркманистон еса суғориш ва саноат учун сув оқимига боғлиқ. Каналлар ва дренаж тизимларининг ёмонлашиши туфайли суғориш транспорти пайтида сув йўқотилиши 30-40% ни ташкил қилади (баъзи жойларда — 50% гача). Сўнгги йилларда иқлим ўзгариши ва қурғоқчилик вазиятни янада оғирлаштирди, қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат хавфсизлигига босимни кучайтирди. Бироқ, сув масаласи можаро манбаи емас, балки ҳамкорлик учун рағбат бўлиши мумкин. Сув ресурсларини мувофиқлаштириш бўйича давлатлараро комиссия, СПЕCА минтақавий лойиҳалари ва сув, енергетика ва иқлим тўғрисидаги маълумотларни бирлаштириш бўйича ЕСCАП дастури каби механизмлар аллақачон мавжуд. Умумий минтақавий сув платформасини яратиш ва рақамли таҳлил воситаларини жорий етиш мамлакатларга қўшма ечимларни ишлаб чиқишга ва ресурсларни тақсимлашни режалаштиришга ёрдам беради. Ушбу йўналишда Олмаотадаги СДГ минтақавий маркази маълумотлар алмашинувини таъминлаш, географик ахборот тизимларини ривожлантириш ва сув ва ер ресурсларини бошқариш соҳасида инновацияларни жорий етиш орқали муҳим рол ўйнаши мумкин. Сув мавзусига қўшимча равишда рақамлаштириш муҳим аҳамиятга ега. Марказий Осиё дунёдаги енг ёш минтақалардан бири бўлиб қолмоқда: ўртача yoshi тахминан 26-27 ёш, 15 ёшгача бўлган болалар улуши аҳолининг учдан бир қисмини ташкил қилади. Умуман олганда, минтақа аҳолисининг ярмидан кўпини 30 ёшгача бўлган ёшлар ташкил етади. Ушбу инсон салоҳиятидан инновациялар, масофавий таълим, телетиббиёт ва ақлли шаҳарларни ривожлантириш учун фойдаланиш мумкин. Тошкент, Остона, Bishkek ёки Душанбедаги қўшма АКТ ташаббуслари ва стартап марказлари иқтисодиётни мустаҳкамлайди ва ташқи зарбаларга чидамлилигини оширади. Яшил технологиялар ва қайта тикланадиган енергетикага ўтиш тобора кўпроқ муҳокама қилинмоқда. Марказий Осиё қуёш ва шамол стансияларига фаол сармоя киритмоқда, енергия тежаш ва айланма иқтисодиёт лойиҳаларини ишлаб чиқмоқда. Буларнинг барчаси минтақанинг сув ва иқлим барқарорлиги билан бевосита боғлиқ. Бизнес ҳам аста-секин барқарор ривожланиш кун тартибига киритилмоқда. 2025 йилда Қозоғистонда 140 дан ортиқ компанияларни бирлаштирган Бмтнинг Global Compact Central Асиа тармоғи ишга туширилди. Бу хусусий секторнинг масъулиятли инвестициялар ва ЕСГ ёндашувларига қизиқиши ортиб бораётганидан далолат беради. Екология, рақамлаштириш ва яшил енергия соҳасида ҳукумат ва бизнеснинг тобора кўпроқ қўшма ташаббуслари амалга оширилмоқда. Ёшлар ва аёллар иштирокининг ижтимоий ўлчови ҳам ўзгаришларнинг муҳим қисмига айланмоқда. Минтақада етакчилик мактаблари, мураббийлик дастурлари, grant танловлари ва минтақавий форумлар мавжуд бўлиб, уларда рақамли кўникмалар, тадбиркорлик ва иқлим ечимлари мавзулари муҳокама қилинади. Ушбу ташаббуслар сўз билан емас, балки амалда барқарор ривожланишга ёрдам берадиган янги авлод мутахассисларини яратади. Ижобий ўзгаришларга қарамай, жиддий тўсиқлар сақланиб қолмоқда. Статистика ва институционал ёндашувлардаги фарқлар ягона monitoring тизимини шакллантиришни қийинлаштиради. Молиялаштириш ҳали ҳам чекланган ва иқлим хавфи ортиб бормоқда. Геосиёсий қарама-қаршиликлар ҳам сақланиб қолмоқда: минтақа мамлакатлари кўпинча ички манфаатлар ва жамоавий ҳаракатлар зарурати ўртасида мувозанатни сақлашга мажбур. Аммо асосий қийинчилик ресурсларнинг етишмаслигида емас, балки мувофиқлаштириш ва ишончнинг етишмаслигидадир. 2030 йилгача бўлган истиқболлар оптимистик бўлиб қолмоқда. Агар Марказий Осиё давлатлари ҳамкорликни мустаҳкамлашда, инфратузилмани модернизация қилишда ва инновацияларни жорий етишда давом еца, минтақа дунёнинг бошқа қисмлари учун барқарор ривожланиш намунаси бўлиши мумкин. Келгуси йилларда сув ва иқлим модулларини ўз ичига олган умумий СДГ маълумотлар платформасини яратиш мумкин. Сув йўқотишлари учдан бир қисмга камаяди ва яшил иқтисодиёт ва рақамлаштириш соҳасидаги қўшма лойиҳалар сони сезиларли даражада ошади. Ёшлар ва аёлларнинг менежментдаги иштироки ижтимоий барқарорликни, бизнес билан ҳамкорлик еса молиявий барқарорликни таъминлайди. Марказий Осиёда иқлим хавфи зонасидан имкониятлар минтақасига ўтиш имконияти мавжуд. Сдглар доирасидаги ҳамкорликнинг кенгайиши нафақат global кун тартибига жавоб беради, балки мамлакатларнинг стратегик манфаатларини ҳам акс еттиради: иқтисодий ўсиш, ижтимоий барқарорлик ва екологик хавфсизлик. Олмаотада СДГ минтақавий марказининг ташкил етилиши бу йўлда муҳим қадам бўлди. Агар минтақа кучларни бирлаштириб, ҳамкорлик имкониятларини рўёбга чиқара олса, у қийин иқлим шароитида — ўз-ўзидан, Европа ва Осиё чорраҳасида барқарор келажакни қандай қуришнинг намунаси бўлиши мумкин.
Ишлатилган манбалар Барқарор ривожланиш ечимлари тармоғи( СДСН), барқарор ривожланиш ҳисоботи 2025. БМТ ЕСCАП, Осиё ва тинч океани СДГ тараққиёт ҳисоботи 2025. ЮНЕСКО, сувни ривожлантириш бўйича Жаҳон ҳисоботи 2023. Unece / СПЕCА, минтақавий сув-енергия-атроф-муҳит Nexus ҳисоботлари 2023-2025. Атлантика Кенгаши, Марказий Осиёда сув хавфсизлиги, 2025. БМТ Global Compact, Марказий Осиё тармоғини ишга тушириш Press-релизи, 2025.
