Ўзбекистон ва Бельгия: Европа Иттифоқи билан стратегик шерикликнинг янги босқичи
Ўзбекистон ва Бельгия: Европа Иттифоқи билан стратегик шерикликнинг янги босқичи
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев октябрь ойида Бельгия Короллигига давлат сафарини амалга оширади. Ушбу сафар давомида Ўзбекистон билан Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатлар сифат жиҳатидан янги босқичга кўтарилишини белгиловчи муҳим қарорлар қабул қилиниши кутолмоқда. Хусусан, сафар давомида “Қушимча шериклик ва ҳамкорлик тўғрисида”ги шартнома имзоланади.
Сўнгги йилларда Ўзбекистон Европа – бугунги геосиёсий зиддиятлар ва глобал иқтисодий ноаниқлик шароитида барқарорликнинг асоси тирғоги билан муносабатларнинг янги механизмини фаол шакллантирмоқда. Ўзбекистоннинг Европа мамлакатлари билан алоқалари янада кенгаямокда, ҳамкорлик йўналишлари эса Ўзбекистонда олиб борилаёттан ислоҳатлар орқасида хилма-хиллашмоқда.
Муносабатларнинг янги бобини барпо этиш
Мустакилликка эришганидан сўнг, Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқи билан муносабатлари динамик тараққий этди. 1992-йилда Ўзбекистон Ҳукумати ва Европа Комиссияси ўртасида “Ҳамкорлик тўғрисида”ги Меморандум имзоланди, 1994-йилда эса дипломатик муносабатлар ўрнатилди. Ҳамкорликнинг пойдевори 1996-йил июнь ойида имзоланган ва 1999-йилда кучга кирган “Шериклик ва ҳамкорлик тўғрисида”ги шартнома (ШҲШ) бўлди. Аммо, маълум босқичда Ўзбекистонда демократик ислоҳотларнинг етарли даражада олиб борилмагани сабабли ҳамкорлик қийинчиликларга дуч келди.
Шавкат Мирзиёевнинг Президент этиб сайланиши вазиятни tubdan ўзгартирди. 2017-йилдаёқ, Тошкентга сафари давомида Европа Комиссияси Халқаро ҳамкорлик ва тараққиёт бўйича генерал директори Стефано Мансервиси “ЕИ Ўзбекистонни стратегик шерик деб билади” деган эди. Ўзбекистонда бошланган кент қамровли демократик ва иқтисодий ислоҳотлар уzoқ йиллар давомида чегилаб қолинган кўпчилик масалаларни қисқа муддатда ҳал этишга ёрдам берди. Мажбурий меҳнат butunlay барҳам топди, пахта соҳоридаги ислоҳотлар эса мамлакатни хом пахта ишлаб чиқаришдан бутунлай воз кечиш имконини берди.
Ислоҳотлар олға бориши билан бирга, Европа билан муносабатларнинг ҳуқуқий ва институционал асослари тез кенгайди. Илгари Ўзбекистон ва ЕИ ШҲШ асосида бир-бирларига энг ёқшимли муомала тартибини қўллашган бўлса, 2021-йил апрель ойида ЕИ Ўзбекистонга ГСХ+ (имтиёзли савдо тизими) бенефициари мақомини берди, 2022-йилда эса “Қушимча шериклик ва ҳамкорлик тўғрисида”ги шартнома (ҚШҲШ) учун имзо қўйилди.
Ички трансформация билан бирга, Ўзбекистоннинг ташқи сиёсат архитектураси ҳам ўзгарди. Хўжайин вазифаси бир катор тадбирларга сафарбар қилинди, уларнинг ичида ҳамёнабий Марказий Осиё мамлакатлари билан яқин ҳамкорлик, шунингдек, Европа мамлакатлари билан алоқаларнинг фаол кентайиши – сўнгги йилларда mustahkamlanib борган йўналишдир.
Ўтган йилгина Ўзбекистон Франция, Италия ва Словакия билан стратегик шериклик муносабатларини ўрнатди, Венгрия билан стратегик ҳамкорликни кентайтириш бўйича музокаралар олиб борилди. Президент Мирзиёев, шунингдек, Словенияга сафар қилди, Италия Бош вазири ва Болгария Президенти эса Ўзбекистонга ташриф буюрди.
Ўзбекистон билан Европа, шунингдек, Европа билан Марказий Осиё ўртасидаги муносабатларни mustahkamlashдаги bosqich – 2025-йил апрель ойида Шавкат Мирзиёев раислигида Самарқандда бўлиб ўтган биринчи ЕИ-Марказий Осиё саммити бўлди. Ўзбекистон Марказий Осиё ва Европа ўртасида янги ҳамёнавий ҳамкорлик моделини яратиш бўйича кент қамровли ташаббусларни такдим қилди, улар: инвестицияларни ҳимоялаш ва тарғиб қилиш бўйича кўп тарафламa келишув; Марказий Осиё–ЕИ Қўшма савдо палатасининг ташкил этилиши; ХЧҲ ва аёл тадбиркорлигини қўллаб-қувватлаш бўйича ҳамёнавий дастурни қабул қилиш; яшил энергетика, инновациялар, транспорт, инфратузилма ва қишлоқ хўжалиги соҳаларидаги ҳамёнавий лойиҳаларни тарғиб қилиш учун инвестиция платформасини барпо этиш.
Самарқанд саммити юксак самарадорликка эга бўлди. Икки ҳудуд ўртасида савдо, транспорт, энергетика, рақамли уланиш ва сув менежменти соҳаларида стратегик шериклик ўрнатиш белгиланган Қўшма Декларация қабул қилинди. Европа Комиссияси Раиси Урсула фон дер Ляен ЕИ “Global Gateway” ташаббусі доирасида Марказий Осиё учун 12 миллиард евролик инвестиция пакети тайёрлаганлигини эълон қилди.
Иқтисодий ҳамкорлик траекторияси
Ўзбекистоннинг чуқур демократик трансформациялари Европа мамлакатлари билан муносабатларни сезиларли яхшилатди. Иқтисодий ислоҳотлар Ўзбекистон иқтисодиётининг рақобатбардошлигини оширди, инвеститорларнинг ишончини стимуллашди ва Европа тадбиркорларининг қизиқишини ошirdi.
Натижалар ҳайратланарли. Ўтган 8 йил давомида Ўзбекистоннинг ЯҲИ икки баробарга oshib, 2024-йилда 115 миллиард долларни ташкил этди. 2017-йилдан boshlab asosiy kapitalga инвестиция 240 миллиард долларни ташкил этди, уларнинг 130 миллиард доллариdan ortig‘i chet эл инвестицияларидир. Мамлакатнинг валюта захиралари тарихда биринчи марта 48 миллиард доллардан oshdi. Tarkib jihatdan sanoatning iqtisodiyotdagi ulushi 20 foizdan 26 foizgacha, xizmat ko‘rsatish sohasiniki esa 44 foizdan 47 foizgacha o‘sdi. Mehnat unumdorligi (band bo‘lgan kishiga to‘g‘ri keladigan YaIM) 45 foizga oshdi.
Натижада, ўзбек ва Европа тадбиркорлари ўртасида ўзаро фойдали ҳамкорлик имкониятлари кентайди. 2017-2024-йиллар давомида Ўзбекистоннинг ЕИ билан савдо айланашuvi 2,4 баробарга oshib, 6,4 миллиард долларни, eksport 3,6 baravar oshib, 1,7 milliard dollar, import 2,2 baravar oshib, 4,7 milliard dollarni tashkil etdi. 2024-йилда ЕИнинг Ўзбекистон умумий савдо айланувидаги улуши 9,7%, eksportda 6,3%, importda 12% ni tashkil etdi. ЕИ Ўзбекистоннинг савдо шериклари қаторида Хитой ва Россиядан keyin uchinchi o‘rinda turdi.
Худди шу даврда Ўзбекистон eksportidagi ЕИ улуши 3,8% дан 6,3% гача oshdi. Бу ўсиш Ўзбекистоннинг ГСХ+ имтиёзли савдо тизимига кириши билан bog‘liq bo‘lib, u ЕИ bozoriga taxminan 6200 tarif pozitsiyalari bo‘yicha boj to‘lamaslik imkonini beradi. ГСХ+ dan foydalanadigan Ўзбекистон eksportining ulushi 59% ga yetdi, imtiyozlardan foydalanish darajasi 84% ni tashkil etdi, bu savdo imtiyozlaridan samarali foydalanishni ko‘rsatadi.
2024-йилда Ўзбекистоннинг ЕИга eksporti kimyo mahsulotlari (52,1%), shuningdek, to‘qimachilik, qora va rangli metallar, mineral mahsulotlar va oziq-ovqat mahsulotlari hukmronlik qildi. ЕИ aʼzolari orasida Fransiya eksportning 47,2% ini, Litva 10% ini, Latviya esa 6,9% ini tashkil etdi.
Ўзбекистоннинг ЕИдан importi eksportdan sezilarli darajada oshdi – bu milliy iqtisodni texnologik modernizatsiyalashning davom etayotganligini aks ettiradi. Ўзбекистонning mashina, uskuna va transport vositalarining umumiy importining qariyb 16% ini ЕИ mamlakalari tashkil etadi.
Инвестиция ҳамкорлиги ҳам тез sur’atlar bilan kengaymoқda. 2024-йилда ЕИ мамлакатлари ва уларнинг молия институтлари томонидан хорижий инвестициялар ва кредитлар 77% га oshib, 4,1 миллиард долларни ташкил этди (2023-йилда 2,3 миллиард доллар). Энг фаол инвеститорлар Германия (1,37 миллиард доллар), Нидерландия (1,05 миллиард доллар), Кипр (858,9 миллион доллар), Чехия (137,8 миллион доллар), Италия (99,8 миллион доллар) ва Швеция (97,5 миллион доллар) бўлди. Бугунга келиб, Ўзбекистонда ЕИ капитали иштироки билан 1000 та яқин корхона фаолият юритмокда, уларнинг лойиҳалар портфели 30 миллиард еврони ташкил этмокда.
Сўнгги йилларда ЕБТБТ алоҳида ўрин тутади, Ўзбекистон унинг энг йирик бенефициарларидан бирига айланди. Банкнинг Ўзбекистон иқтисодиётига жами инвестициялари 5 миллиард евродан ортди, уларнинг ичида 2024-йилдаги 1 миллиард еврога яқин кисми асосан хусусий секторга йўналтирилган.
Ўзбекистондаги ислоҳотлар Европа Иттифоқи билан савдо-иқтисодий ҳамкорликнинг жуда катта имкониятларини очиш учун асосий харакатлантирувчи кучга айланди.
Ўзбекистон–Бельгия
Келгуси сафарда, шунингдек, Ўзбекистон ва Бельгия ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлашга эътибор қаратилади. Дипломатик муносабатлар 1993-йилда Брюсселда Ўзбекистон Элчихонаси ochilganidan keyin o‘rnatilgan. 1996-йилда икки davlat qo‘shma soliqqa tortishning oldini olish to‘g‘risidagi shartnomani, 1998-йилda esa o‘zaro investitsiyalarni himoya qilish va rag‘batlantirish to‘g‘risidagi shartnomani imzoladilar, bu ikkala davlat investitorlari uchun huquqiy kafolatlar beradi.
Tadbirkorlik aloqalari Ўзбекистон islohotlar dasturi bilan parallel ravishda jadallashtirildi. 2019 va 2022-yillardagi tashriflar infratuzilma, energetika va raqamli iqtisod sohasidagi hamkorlikka ohang berdi. Joriy savdo hajmidan ko‘ra muhimroq narsa – bu ЕИ sheriklarining Ўзбекистон islohotlarini tan olishi va qo‘llab-quvvatlashi bo‘lib, u uzoq muddatli hamkorlik uchun asos yaratadi.
2024-йилда икки tomonlama савдо 62,3 миллион долларни ташкил этди, уларнинг ичида Ўзбекистон eksporti 7,3 миллион долларни, import esa 55 миллион долларни ташкил этди. Инвестиция ҳамкорлиги зўр sur’atlar bilan rivojlanmoқda: ҳозирда Ўзбекистонда Бельгия капитали иштироки билан ўнлаб корхоналар, шу жумладан, соф Бельгия корхоналари фаолият юритмокда. Янги технологиялар локализация қилинмокда, масалан, Jaga Climate Designers иситиш ва вентиляция тизимлари учун қўшма корхонада иштирок этади, Picanol Group эса юқори технологияли токимачлик машиналарини йиғувни локализация қилмокда. Belcolade va Prefamac брендлари keyingi lokalizatsiya bilan shokolad ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish imkoniyatlarini o‘rganmoqda.
Савдо ҳажмининг кичкиналигига қарамай, бир нечта йўналишларда ҳамкорликни кентайтириш учун жуда катта имкониятлар мавжуд. Бельгиянинг фармацевтика ва биомедицинский тадқиқотлар соҳасидаги етакчи роли ва Ўзбекистоннинг ўсиб борayotган фармацевтика бозорини инобатга олган ҳолда, ушбу соҳада UCB ва Janssen Pharmaceutica каби ширкатлар иштирокида қўшма корхоналар ёки саноат кластерларини ишлаб чиқиш мумкин.
Шунингдек, Бельгиянинг Антверпен порти ва улгуржи савдо бозорлари каби ложистика марказлари орқали ЕИга eksport qilish uchun Ўзбекистonda meva-sabzavotlarni qayta ishlash bo‘yicha qo‘shma loyihalar uchun katta salohiyat mavjud. Potentsial sheriklar orasida Greenyard va Puratos bor. Yangi mevalarni (masalan, kuz va qishda uzum), shuningdek, quritilgan sabzavotlar, ziravorlar va organik mahsulotlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri mavsumiy eksportini kengaytirish mumkin. Yengil sanoatda, agar Evropa sifat va xavfsizlik standartlariga rioya qilinsa, tayor trikotaj va uy-ro‘zg‘or to‘qimachilik mahsulotlarini eksport qilishni oshirish imkoniyati mavjud. Bozor salohiyati aniq – Belgiya 2024-yilda taxminan 7,9 milliard dollarlik kiyim-kechak import qilgan.
Асосий қийинчиликлар ложистика ва стандартлар бўлиб қолмокда. Бельгия Антверпен атрофида марказлашган улкан ЕИ денгиз маркази сифатида ишлайди, Ўзбекистондан тўғри йўналтиришлар ҳали чекланган. Яқин вақтдаги ustuvor vazifa sifat va kuzatuvchanlikni ta'minlaydigan pilot etkazib berish zanjirlari, sovutish logistikasini ishlab chiqish, ЕИ texnik va sanitariya qoidalariga muvofiq sertifikatlash, Benilyuks konsolidatsiya markazlaridan foydalanish va ХЧҲ учун savdo moliyasi vositalaridan foydalanish bo‘lishi kerak. “Ўрта коридор” бўйича янги қуруқлик йўлларини босқичма-босқич ривожлантириш билан Ўзбекистон юқори қўшимча қийматли экспортда юқори харажатлар ва етказиб бериш кечикишларисз мустаҳкам позицияга эга бўлади.
Хулоса
Ўзбекистон Европа Иттифоқи билан чуқур иқтисодий ҳамкорлик босқичига кирмокда. Унинг иқтисодиётини замонавийлаштириш ва рақамли трансформация davom etayotgan paytda, Европа инвестициялари, технологиялари, таълими ва тадқиқот тажрибаси калит рўл ўйнаши мумкин. Шу билан бирга, Ўзбекистон саноат товарлари сифати яхшиланган сари уларнинг eksportini kengaytirishga intiladi.
Ўзбекистон, шунингдек, ёш ва фаол аҳолиси билан тез ўсувчан бозор бўлиб, у 38 миллион кишига етди – 2017-йилга нисбатан 18% ўсиш. Хар йили иқтисодий жиҳатдан фаол аҳолининг 700 000 нафари mehnat bozoriga kiradi, bu qo‘shma korxonalarni o‘z ichiga olgan iqtisodiyot uchun sezilarli inson resurslari bazasini tashkil qiladi.
Камбaғáлликни қисқартириш сиёсати натижасида, турмуш даражаси ва хўжалик даромадлари сезиларли darajada oshdi. Bir vaqtlar aholining uchdan bir qismi qashshoqlik chegarasidan pastda yashagan bo‘lsa, 7,5 million kishi qashshoqlikdan xalos qilindi va qashshoqlik darajasi 2024-yilda 8,9% ga kamaydi, bu yil uni yana 6% ga tushirish rejalashtirilgan. Ушбу сиёсат нафақа ижтимоий муаммоларни ҳал қилади, балки ички talabni kengaytiradi va Европа тадбиркорларининг Ўзбекистон бозорига киришига қизиқишини oshiradi.
Ўзбекистоннинг ЕИ ва Бельгия билан иқтисодий ҳамкорлигини янада чуқурлаштириш объектив ўзаро фойдали жараён бўлиб, у Президент Шавкат Мирзиёевнинг Бельгияга бўладиган давлат сафарининг муваффақиятини белгилайди.
Имзоланиши кутілаётган келишувлар барқарор энергетика ва инфратузилма соҳасидаги қўшма лойиҳаларнинг илгарилашига, Марказий Осиё ва Европа ўртасидаги транспорт ва технологик bog‘liqlikni mustahkamlashga yordam beradi va Европани Ўзбекистоннинг узуқ муддатли ўсиши ва modernizatsiyalash yo‘nalishida asosiy sherik sifatida o‘rnatadi.
Обид Хакимов,
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази директори
