Ўзбекистоннинг туркий давлатларни ташкил этишдаги устувор йўналишлари: туркий давлатларнинг барқарор ривожланишини таъминловчи омил
Ўзбекистоннинг туркий давлатларни ташкил этишдаги устувор йўналишлари: туркий давлатларнинг барқарор ривожланишини таъминловчи омил
Туркий давлатлар ташкилоти (ОЦ) эволюцияси халқаро экспертлар ҳамжамиятининг алоҳида эътиборини тортди, айниқса барқарор ривожланиш шароитида Ўзбекистоннинг 2019 йилда қўшилиши туркий давлатлар ўртасида биргаликдаги тараққиёт учун янги имкониятлар яратиш учун катализатор бўлди. Дастлаб 3 йил 2009 октябрда туркийзабон давлатлар ҳамкорлик Кенгаши сифатида ташкил этилган ушбу ташкилот муҳим институционал эволюцияни бошдан кечирди ва 8 йил 12 ноябрда Истанбулда бўлиб ўтган 2021-саммитда расман туркий давлатлар ташкилоти деб ўзгартирилди. Ушбу қарор нафақат аъзо давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни чуқурлаштириш, балки уларнинг туркий дунёнинг барқарор ривожланиши билан боғлиқ замонавий хавф—хатар ва муаммоларга жамоавий ёндашувни ривожлантиришга бўлган умумий интилишларини ҳам акс эттирди. Ўзбекистоннинг ОЦ доирасидаги сиёсати, биринчи навбатда, иқтисодий соҳада намоён бўлди, бунда чуқур интеграция нафақат ўзаро ишончнинг белгиси, балки барқарорлик ва барқарор ривожланишни биргаликда таъминлашнинг амалий асосига айланди. 2024 йилга келиб ОЦГА аъзо давлатлар ўртасидаги ўзаро савдо ҳажми 45 миллиард доллардан ошди ва бешта аъзо давлатнинг ялпи ички маҳсулоти 1,9 трлн. Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (CЕРР) маълумотларига кўра, Ўзбекистоннинг ОЦ мамлакатлари билан савдо айланмаси 3,34 йилда 9,4 миллиард доллардан 2023 йилда $10 миллиардга ўсиб, 2024 йилга келиб бу кўрсаткич қарийб уч баравар кўпайди. Иқтисодий алоқаларнинг жадал ўсиши нафақат ОЦ мамлакатлари ўртасида минтақавий барқарорликка бўлган қизиқишни кучайтирди, балки Ўзбекистон томонидан ташқи сиёсатда фаол илгари сурилаётган хавфсизликка янгича ёндашув учун мустаҳкам пойдевор яратди. Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан ОЦ саммитларида илгари сурилган ташаббуслар таҳлили Тошкентнинг минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлашга изчил ва тизимли ёндашувини тасдиқлайди. Ўзбекистон анъанавий ҳарбий-сиёсий ўлчов ўрнига хавфсизликни барқарор ривожланиш, ўзаро боғлиқлик ва узоқ муддатли, тизимли ҳамкорлик натижаси деб тушуниладиган моделни қўллаб-қувватлайди. Ушбу ёндашув замонавий хавфсизликнинг асосий жиҳатларини қамраб олган қуйидаги стратегик йўналишларда мужассамланган:
Биринчидан, Ўзбекистон минтақада биринчилардан бўлиб тизимли таҳдидларга қарши курашиш бўйича ҳамкорликни таклиф қилди. CОВИД-19 пандемияси (2020 йил апрел) даврида Тошкент эпидемиологик кузатувнинг доимий механизмини, ОЦ котибияти ҳузуридаги мувофиқлаштириш гуруҳини ва Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) билан ҳамкорликни йўлга қўйишни таклиф қилди. 2023-йил март) зилзиладан сўнг Тошкент табиий офатларнинг олдини олиш ва уларга қарши курашиш бўйича амалий ҳамкорлик учун ОЦ платформасини яратиш, шунингдек, хавфларни камайтириш бўйича кўп томонлама битимни ишлаб чиқиш ва Тошкентда табиий офатларни кузатиш марказини ташкил этиш ташаббуси билан чиқди. Ушбу чора—тадбирларнинг барчаси эрта огоҳлантириш, заифликни камайтириш ва жамоавий барқарорликни оширишга қаратилган-профилактика хавфсизлигининг асосий элементлари.
Иккинчидан, Ўзбекистон чуқур иқтисодий ўзаро боғлиқлик орқали барқарор ривожланишга еришмоқда. Транспорт соҳасида Ўзбекистон "Тошкент – Қорақалпоғистон – Ақтау – Боку – Тибилиси – Карс – Истанбул" мултимодул йўлагидан биргаликда фойдаланишни, Tранс-Каспий йўналиши бўйлаб "ягона ойна" ва "яшил йўлаклар" тизимини жорий этишни, этир тизими орқали автомобил транспортини тўлиқ рақамлаштиришни таклиф қилди. 2022 йилда Ўзбекистон ва Озарбайжон електрон ефир карнетларидан фойдаланган ҳолда транспорт операциясини муваффақиятли амалга оширган биринчи давлатлар бўлди. Озиқ-овқат хавфсизлиги соҳасида Ўзбекистон озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) билан таъминот тизимлари ва ҳамкорлик тўғрисида кўп томонлама битим ишлаб чиқишни таклиф қилди. Тошкент екологик соҳада бош қароргоҳи Оролбўйида жойлашган туркий атроф-муҳитни муҳофаза қилиш органини ташкил етиш, екологик Кенгаш тузиш ва "туркий яшил енергияга ўтиш" консепсиясини қабул қилишни таклиф қилди. Ушбу ташаббусларнинг барчаси хавфсизлик учун инфратузилма-иқтисодий асос яратади, ташқи зарбаларга боғлиқликни камайтиради ва минтақавий автономияни мустаҳкамлайди.
Учинчидан, Тошкентнинг асосий ҳиссаси ОЦ институционализациясига кўмаклашишдир. 2022 йил ноябр ойида бўлиб ўтган Самарқанд саммитида Ўзбекистон енергетика, ИТ, соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳалар бўйича Вазирлар даражасидаги махсус қўмиталарни тузишни таклиф қилди. Кейинчалик Ўзбекистон Тошкентда стратегик аҳамиятга ега ОЦ органлари, жумладан, Фавқулодда вазиятларга жавоб бериш маркази, темир йўл маъмуриятлари Кенгаши, туркий инвестиция банки, инсон капиталини ривожлантириш илмий маркази ва космик тадқиқотлар Академиясининг штаб-квартирасини ташкил етиш ташаббуси билан чиқди. Ўзбекистоннинг ОЦ раислиги даврида (2022-2023) 100 дан ортиқ тадбирлар ўтказилди ва янги ҳамкорлик платформалари, жумладан, туркий давлатлар касаба уюшмалари ташкилоти ва қурғоқчиликнинг олдини олиш институти ташкил етилди. Ушбу чора-тадбирлар замонавий муаммоларга биргаликда тайёргарлик ва тезкор жавоб бериш қобилиятини оширади, аъзо давлатлар ўртасида ишончни мустаҳкамлайди ва барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлайди.
Тўртинчидан, Ўзбекистон гуманитар, иқтисодий ва ҳуқуқий соҳалардаги ҳамкорликни чуқурлаштириш билан бир қаторда минтақавий барқарорликка таҳдидларга қарши жавобларни мувофиқлаштириш бўйича ўзаро ҳамкорлик йўлларини изчил ривожлантирмоқда. Масалан, 2024 йил июл ойида бўлиб ўтган Шуша саммитида Ўзбекистон янги минтақавий воқелик нуқтаи назаридан Афғонистон масаласига ягона ОЦ ёндашувларини шакллантиришни таклиф қилди. Бундай ташаббуслар Тошкентнинг ташқи сиёсий позицияларни мустаҳкамлаш ва минтақавий барқарорликнинг енг нозик масалалари бўйича мувофиқлаштирилган стратегияни ишлаб чиқишга содиқлигини акс еттиради.
Шундай қилиб, Ўзбекистоннинг ОЦ доирасидаги ташаббуслари гуманитар, иқтисодий, екологик ва сиёсий таркибий қисмларга ўзаро боғлиқ деб қараладиган барқарор ривожланишнинг кенг қамровли, профилактикага йўналтирилган моделини шакллантиради. Тошкентнинг ёндашуви нафақат халқаро муносабатларнинг ҳозирги тенденцияларига мос келади, балки global тарқоқлик шароитида туркий дунёнинг стратегик автономиясини мустаҳкамлаш учун шароит яратади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, ушбу model алоҳида ишлаб чиқилмаган. Аксинча, у оцнинг ташқи очиқлиги ва асосий global ва минтақавий институтлар билан ҳамкорлик орқали халқаро муносабатлар архитектурасига қўшилишга интилиши билан органик равишда тўлдирилади. Бу такрорланишнинг олдини олишга ёрдам беради, ОЦ ташаббусларининг қонунийлигини оширади ва уларни халқаро стандартларга мослаштиради. Бу жараёнда Ўзбекистон Оц ва кўп томонлама платформалар, хусусан, епидемиологик, екологик ва гуманитар соҳаларда синергияни изчил ривожлантириш орқали муҳим рол ўйнайди. ОЦ Бирлашган Миллатлар ташкилоти ва унинг ихтисослашган идоралари билан айниқса яқин ҳамкорлик қилади. Ўзбекистоннинг 2021 йилда БМТ шафелигида бош қароргоҳи Оролбўйида жойлашган туркий екологик органни ташкил етиш ташаббуси минтақавий саъй-ҳаракатларни global екологик кун тартибига бевосита қўшиб келмоқда. Бмтнинг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) (2022) ва Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) (2020) билан ҳамкорлик бўйича таклифлар Бмтнинг тажрибаси ва маҳаллий хавфсизлик механизмларини амалга ошириш учун институционал салоҳиятидан фойдаланиш истагини янада намойиш етади. Бундан ташқари, Тошкент Бмтнинг табиий офатлар хавфини камайтириш бўйича идораси (УНДРР) ва табиий офатларни камайтириш ва тиклаш бўйича Global объект (ГФДРР) билан табиий офатларни кузатиш марказини ташкил етиш нуқтаи назаридан (2023) ҳамкорликни бошлади ва ОЦНИНГ Бмтда мустаҳкамланган барқарор ривожланиш ва профилактик хавфсизлик тамойилларига содиқлигини таъкидлади. 2030 кун тартиби. Шу билан бирга, ОЦ халқаро иштирокини кенгайтирмоқда: 2024 йилда ташкилот иқтисодий ҳамкорлик ташкилотида кузатувчи мақомини олди, БМТ ва Ислом ҳамкорлик ташкилотига (ИҲТ) шу каби аризаларни тақдим етди ва Будапештдаги Европа идораси орқали ЕИ ва ЕХҲТ билан алоқаларни мустаҳкамлади. Да Будапешт норасмий саммити (2025 йил Май)—кузатувчи мамлакат томонидан биринчи бўлиб ташкил етилган Будапешт Декларацияси қабул қилинди, бу ОЦНИНГ терроризм, кибер таҳдидлар ва уюшган жиноятчиликка қарши курашиш мажбуриятини тасдиқлади. Ушбу ташқи сиёсат йўналиши халқаро таҳлилий доираларнинг баҳолари билан ҳам тасдиқланган. Женева хавфсизлик сиёсати маркази (ГCСП) қошидаги Global хавфсизлик тадқиқот марказининг таҳлилий ҳисоботига кўра, ОЦ трансчегаравий таҳдидларга нисбатан заифликни камайтириш учун маданий ўзига хосликни прагматик чоралар билан бирлаштирган минтақавий ҳамкорликнинг ноёб моделини намойиш етади. "Ҳаво маркази" (Озарбайжон) експертларининг таъкидлашича, Марказий Осиё мамлакатлари ва Озарбайжон учун ОЦ ташқи таҳдидларга қарши стратегик қалқон ва мустақилликни тасдиқлаш майдончасига айланган.
Шундай қилиб, ОЦ нафақат аъзо давлатларнинг ташқи муаммоларга жамоавий барқарорлигини кучайтиради, балки туркий мамлакатларнинг барқарор ривожланишига қаратилган лойиҳаларни амалга оширишда қўшма ёндашувларни ишлаб чиқиш учун жой яратади. Шу муносабат билан Ўзбекистон барқарор ривожланишга путур етказувчи хавф ва омилларни бартараф етишнинг кенг қамровли, профилактикага йўналтирилган моделини изчил илгари сурмоқда, бунда анъанавий таҳдидлар ноанъанавий муаммолар-пандемия ва табиий офатлардан тортиб бузғунчи мафкураларгача тўлдирилади. Гуманитар дипломатия, ёшлар ташаббуслари, маданий яқинлашиш ва институционал ҳамкорлик орқали ишончни мустаҳкамлашга алоҳида еътибор қаратилмоқда. Минтақавий барқарорлик шароитида Ўзбекистон Афғонистон масаласига ягона ёндашувларни қўллаб-қувватлайди, терроризмга қарши кураш ва уюшган жиноятчиликка қарши ҳаракатларни қўллаб-қувватлайди, инқирозга қарши жамоавий кураш механизмларини ишга солади. Бишкекда бўлиб ўтган Оц 11-саммитида туркий тинчлик Хартиясининг қабул қилиниши Президент Шавкат Мирзиёевнинг шу форумда туркий давлатлар ўртасида стратегик шериклик, абадий Дўстлик ва биродарлик тўғрисидаги шартномани имзолаш ҳақидаги таклифи билан бирга узоқ муддатли ишонч ва умумий масъулият архитектурасини шакллантиришда ҳал қилувчи омил бўлди. Умуман олганда, Ўзбекистоннинг ОЦ доирасидаги ташаббуслари туркий мамлакатларнинг маданий-тарихий умумийлиги ва иқтисодий ўзаро боғлиқлигига асосланган барқарор минтақавий ривожланишни таъминлашнинг муқобил моделини яратишга қаратилган комплекс стратегияни ифодалайди.
Алишер Қодиров,
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институти
бўлим бошлиғи
