Мен Хафа Бўламан…
Мен Хафа Бўламан…
Албатта, ушбу мақоланинг сарлавҳаси бутун таркибга ғамгин руҳ бағишлагандек туюлиши мумкин. Бироқ, биз мутлақо ҳақорат қилмаймиз. Биз ўтмишни қораламаймиз ёки марҳумга нисбатан ғазаб қилмаймиз. Қолаверса, бугунги ютуқларимизнинг қадр-қимматини акс эттириш учун тарихнинг қоронғу даврларидан мисоллар излашнинг ҳожати йўқ. Шу нуқтада табиий савол туғилади: агар ҳамма нарса керак бўлса, унда нега хафагарчилик?
1
Афсоналар ўз-ўзидан яшамайди. Улар бизни ҳаётдан нафас олишимизни кутишади. Агар дунёда фақат битта одам уларнинг чақириғига жавоб берса, улар бизни чексиз ҳаёт оқими билан озиқлантиришга тайёр. Бизнинг вазифамиз уларни ҳеч қачон унутмаслигимизни таъминлашдир. Биз ҳеч қандай афсона ўлим уйқусига тушмаслигини таъминлашимиз керак, деб ёзади Albert Камю. Бир хил бўлмаса-да, хафагарчиликнинг сабаби француз ёзувчиси томонидан билдирилган фикрга ўхшайди. Кўп йиллар давомида биз ҳам афсонавий тарихимиз ва маданиятимизни, ота-боболаримиз кимлигини ва дунёга қаерга мос келишини унутганмиз. Биз дунёнинг чеккаси, учинчи дунё мамлакати ва халқи сифатида кўришга одатланиб қолганмиз. Енг ачинарлиси, бизнинг замонавий дунёдаги маданий ва тарихий жойимиз қумга сингиб кетган сув каби ғойиб бўлди.Ўзбек ва Ўзбекистон сўзлари асл маъносидан узоқлашиб, харитада шунчаки географик жойлашувга айланган. Мамлакатимиз номидан от ясовчи -стан қўшимчаси бошқа тегишли - станлар билан аралашиб кетган ва атайлаб, баъзан ҳатто ҳазиллашиб тилга олинади. Таниқли хорижлик сиёсатшунослардан бири Ўзбекистоннинг аҳволидан нолиди:-умуман олганда, бугунги кунда хориждаги кўплаб одамлар Авиценна ва Ал-Беруний юртини менсимай, уни бошқа жойга бориш учун кесиб ўтиладиган нотинч ҳудуд деб билади. Дарҳақиқат, у бу ҳақда ҳақ еди. Биз унинг тавсифидан хафа бўлмаслигимиз керак. Бироқ, сиёсатшунос таъкидлаганидек, ўзининг интеллектуал ва маданий мероси, шунингдек, сиёсий ва ҳарбий анъаналари жиҳатидан бизнинг Ватанимиз юқорида айтиб ўтилган бошқа станлар орасида адашишга лойиқ емас. Бу ер инсоният тарихида ўчмас из қолдирган икки Буюк Уйғониш даврининг бешиги еди: Ислом ва Темурийлар ренаиссанcес. Бу дунёнинг ярмини қамраб олган кучли империялар ва султонликларнинг маркази еди. Аммо бу тарих ҳозир қаерда? Бизга шон-шараф, улуғворлик ва буюк руҳни берадиган хотира қаерда? Бизнинг тарихимиз ва асл моҳиятимиз ҳақида озгина бўлса ҳам маълумотга ега бўлган ҳар бир кишини бу савол чуқур ташвишга солади ва айнан шу руҳий тушкунлик қалбида қайғу туйғусини уйғотади.
2
Ўйлайманки, зукко таҳлилчилар ва маърифатпарвар шахслар Ўзбекистон янги йўлни босиб ўтганини, бу ерда нималар бўлаётганини англаётганини кўришлари ва ҳис қилишлари мумкин. Бироқ, мен ҳамма сезганига шубҳа қиладиган битта нозик жиҳат бор. Аввалги мақолаларда айтиб ўтганимдек, кўп йиллик машаққатларни бошидан кечирган бу мамлакат ва унинг халқи енди нафақат мамлакат суверенитетини мустаҳкамлаш, балки унутилган ва юлиб ташланган ўтмиши, маданияти ва меросини тиклашга содиқлигини айтиш тўғри. Ушбу шарафли ишнинг бир қисми сифатида улар ўзлигини қайта кашф етишга ва маънавий янгиланишга еришишга бағишланган. Гапириш вақти келди ва мен бир masala бўйича ўз фикримни очиқ айтмоқчиман. Дарҳақиқат, бу бугунги мақолага тегишли. Мамлакатимизда учинчи Уйғониш даври мавзуси кўтарилганида ва бу ғоя баланд платформалардан айтилганида, баъзи одамлар бу ҳақда киноя билан гапиришганини аниқ еслайман. Агар мен бундай муносабат енди йўқ деб даъво қилсам, ёлғон гапирган бўлардим – ҳали ҳам бундай қарашларга ега одамлар бор. Бироқ, муаммо шундаки, бу шахслар фақат олиб борилаётган сиёсатнинг сирт даражасини кўришади. Шавкат Мирзиёевни ўзига хос қиладиган жиҳати шундаки, у ўзининг ички орзу-интилишларини, ўз халқи ва ватанига бўлган қизғин муҳаббатини яққол ифодаламаган. Бунинг ўрнига у ҳар хил мазах ва киноялар устида турди. Аммо унинг фаолиятини диққат билан кузатадиган ҳар бир киши президент характерининг ҳақиқий расмини ва еҳтиросли идеалларини аниқлай олади.
3
Нега биз Исломий цивилизация марказини яратдик? Биз буни халқимизнинг шон-шуҳратини тарихда абадийлаштириш учун қилдик. Биз буни ташриф буюрган ҳар бир kishi кейинчалик халқимизга ҳурмат кўрсатиши учун қилдик. - Шавкат Мирзиёев Ушбу иқтибос президентнинг жорий йилги Мустақиллик куни арафасида фаоллар билан учрашувдаги жонли нутқидан олинган. Қуйидаги матн унинг 2023 йилги нутқидан олинган. Мана у кейин нима деди: - Ўтмишга назар solar еканмиз, аччиқ ҳақиқатни тан олишимиз керак: одамлар ўзбек тилини ешитганларида, фақат тонгдан то кечгача пахта далаларида меҳнат қилаётган меҳнаткаш одамларни тасаввур қилишган. Афсуски, биз бу даражага тушдик. Пахтанинг ҳукмронлиги ўзбеклар учун лаънатга айланди. Пахта сиёсати Орол денгизини тугатиб, екологик инқирозни келтириб чиқарди ва иқтисодиётимиз ва таълим тизимимизга путур етказди. Натижада бир неча авлод ярим саводли бўлиб ўсди. Биз бугунги кунда ҳам бунинг оқибатлари билан курашмоқдамиз. Бу икки кўринишда боғлиқ бўлмаган таклифларни ўқиган ҳар бир kishi уларнинг алоқаси ҳақида ҳайрон бўлиши табиий. Иккала матн ҳам давр, ҳам мазмун жиҳатидан фарқ қилади. Бироқ, биз ушбу мақолада уларни кетма-кет тақдим етишимизнинг сабаби бор. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу усул президентнинг ички дунёси, жумладан, унинг интилишлари, орзулари, ҳақиқий истак ва ғоялари ҳақида тушунча олишга ёрдам беради. Ҳақиқатан ҳам, агар сиз ушбу иқтибосларнинг пастки матнига диққат қилсангиз, баёнотларнинг асосий риторикаси уларнинг ҳақиқий аҳамиятини очиб бериши мумкинлигини сезасиз. Бошқача қилиб айтганда, президентнинг уйғониш ва маънавий ўсиш ҳақидаги фикрлари ва мурожаатлари шунчаки сиёсий популизм емас, балки асосий тамойиллар ва аниқ режаларга асосланган. Масалан, бугунги мақола учун асосий мавзу сифатида танлаган Исломий цивилизация маркази ни қуриш ғоясини кўриб чиқинг. Президент ушбу концепцияни биринчи marta 2017 йилда, лавозимга келганидан кўп ўтмай таклиф қилди ва ташаббус ҳаракатга келтирилди. Ўша йилларда учинчи Уйғониш даври, тарихий — маданий мерос, жумладан, мусулмон ва ундан кейинги Темурийлар Уйғониш даври, буюк аждодларимиз хотирасини еъзозлашга янгича ёндашув Президент Шавкат Мирзиёевнинг мафкуравий сиёсатининг ўзаги бўлди. Аслини олганда, унинг онгида фақат битта қондирилмаган истак яширинган ва уни тинимсиз таъқиб қилаётгандек туюлади. Бу миллат ва Ватан қадр-қимматини тиклаш, оёқ ости қилинган ва еътибордан четда қолган шараф ва буюкликни улуғлаш истаги… Мен унинг халқимиз ўтмиши ва Ватанимиз тарихи ҳақида кўп marta еҳтирос билан гапираётганини ешитиш бахтига муяссар бўлдим. Ўзбек ёки Ўзбекистон ҳақида гап кетганда, нега бошқалар ҳар доим пахта, палов, дўппи, халат, чойнак, пахта гуллари нақшланган стакан, чойхона ва меҳмондўстликни еслашади? Бизда дунёни кўрсатиш ва ўзимизни танитиш учун бошқа қимматли нарса йўқми? Нега биз ўз буюк тарихимизни ва маърифатли билимлари билан дунёни забт етган ва ўзига жалб қилган аждодларимиз меросини дунёга кўрсатмаймиз? Нега биз буюк тарихий меросимиздан қўрқамиз? Нега биз буни яширамиз ва кўрмаётгандек бўламиз? Нега биз буюк аждодларимизнинг исмларини айтиб, уларнинг меросини бошқаларга таништиришдан қўрқамиз? Ахир, улар инсониятга математика ва тиббиётдан тортиб астрономия, фалсафа ва мусиқагача бўлган ҳамма нарсани ўргатган ва замонавий fanning кўплаб соҳаларига асос солган емасмиди? Улар Олтойдан Ўрта ер денгизигача ва Мисрдан Ҳиндистонгача чўзилган империяларни қурган одамлар емасмиди? Нега бугун биз шундай ҳолатдамиз? Нега болаларимизнинг елкалари егилиб, бошлари егилиб, кўзлари ерга тикилади? Шавкат Мирзиёевдан бу сўзларни ешитганимга қарийб ўттиз йил бўлди. Мен аниқ биламанки, йиллар давомида бу ички оғриқ – миллат учун қайғу – уни ўз халқининг маънавий миллатчи, ватанпарвар ва Жасур ўғли қилиб шакллантирди. Дарҳақиқат, унинг ички танбеҳи бутунлай оқланди. Бадиий еҳтирос билан айтганда, тарих бизга ноҳақ муносабатда бўлгандай туюлди. Бироқ, ҳақиқат шундаки, аждодларимиз томонидан математика, физика, астрономия, кимё, биология ва бошқа фанлар соҳасида яратилган илмий ғоялар ва кашфиётлар жаҳон илм-фани ва цивилизацияси ривожида янги саҳифа очди. Абу Мусо Muhammad Ал-Хоразмий томонидан асос солинган рақамлаш тизими; Авиценна томонидан тиббиёт канони; Абу Райҳон Ал-Беруний томонидан оддий астролабе ёрдамида ер радиусини жуда аниқ ўлчаш; ва Ahmad Ал-Фарғоний томонидан тузилган ер атрофини аниқлаш учун ҳисоб-китобларга асосланиб, 1492 йилда Христофор Колумбнинг Amerika қирғоқларига келиши. Бу ютуқларнинг барчаси ота-боболаримизнинг чексиз ақл-заковати ва юксак илмий салоҳиятидан далолат беради. Бундан ташқари, Самарқанд қоғозининг дунёдаги енг зўр деб тан олиниши ва Европанинг нуфузли судлари ва соборлари безакларида Фарғона водийси ипакларидан фойдаланиш аждодларимизнинг маънавий ва моддий меросининг беқиёс аҳамиятини яққол тасдиқлайди. Бундан ҳам ҳайратланарли ва қизиқарли факт таниқли америкалик сиёсатшунос Frederik Старрнинг мақоласида келтирилган. Биринчи Уйғониш даври ҳақида гапирганда, у қуйидагиларни таъкидлайди: Марказий Осиёда маданий енергиянинг сўнгги катта портлаши Салжуқий турклар, тахминан 1037 йилдан бошланган ва бир асрдан кўпроқ давом етган. Уларнинг Шарқий пойтахтларидан Марв замонавий Туркманистонда ва Нишапур ҳозирги Ерон-Афғонистон чегараси яқинида улар кўплаб соҳаларда новаторларни рағбатлантирдилар. Уларнинг ютуқлари орасида катта бўшлиқларни икки гумбаз билан қоплаш усулини ихтиро қилиш ҳам бор еди. Уларнинг дастлабки ҳаракатларидан бири ҳали ҳам вайрон бўлган капиталининг вайрон бўлишидан кўтарилганини кўриш мумкин Мерв. Санкт-Петербургдаги Nikolay соборига Флоренсия соборидаги Filippo Брунеллески гумбази орқали олиб борилган айланма йўлдан сўнг, бу янгилик охир-оқибат Вашингтондаги Ақш Капитолий гумбазини аниқлади. Бу ҳақли еътироф аждодларимиз меъморчилик санъатида мислсиз бўлганликларидан далолат беради. Аммо бугун тўрт-бешта мутахассисдан ташқари ким буни билади ва тан олади? Халқимиз ва Ватанимиз бундай улкан салоҳиятга ега еканлигини ким тарғиб қилади? Шунда ҳам Мирзиёевнинг сўзлари ва кўзларида айнан мана шу пушаймонлик ва жавобсиз саволларнинг музлаб қолган тасвирларини кўрдим.
4
Ўтган асрнинг ўрталарида ишлаган ва ўз вақтини, қитъасини ва дунёсини қамраб олган урушларнинг қийинчиликлари ва ёмонликлари ҳақида ёзган европалик файласуф, шундай нотинч пайтларда, рассомлар товуқларни тинч ухлаётганларини тасвирлашганда, бу гўзалликка, ижодга, тинчлик ва езгулик ҳали инсон қалбидан ўчмаган. Деярли бир аср ўтгач, мен бу файласуфнинг фикрларига қўшилишим мумкин. Дунё ядровий фалокат ёқасида турган ва минтақамиз тўртта ядровий куч билан чегарадош бўлган бир пайтда, дунё тартибининг устаси деб даъво қилаётган кучлардан бири Мудофаа вазирлиги номини уруш вазирлигига ўзгартириш ҳақида гапираётгани янада афсусланарли. Инсон цивилизацияси, тарихий мерос, санъат, абадийлик ва умуминсоний қадриятлар ҳақида гапириш ва бу борада буюк ишлар қилишга жасорат топиш учун инсон қандай қалбга ега бўлиши кераклигини сўрасам, буни ким инкор ета олади? Ёки, агар мен Камюнинг афсоналар ҳеч қачон ўлмайди ва бу дунёда ҳеч бўлмаганда битта одам ўз чақириғига жавоб бериш ва уларга жон бериш учун жасорат топиши керак деган фикрига мурожаат қилсам, қандай куч менинг йўлимга тўсқинлик қилиши мумкин? Дарҳақиқат, бундай мажозий тил ва фалсафий тушунчалар табиатан ушбу мавзуга мос келади. Бу ғоянинг замирида миллат ва Ватан манфаатлари, шунингдек, инсон тафаккурини умуминсоний каналга йўналтириш мақсади ётади. Ушбу ғоя қариб бораётган ва тобора зерикарли дунёни уйғотишга ва коинотда яхшилик ва гўзаллик ҳали ҳам мавжудлигини кўрсатишга интилади. Биз бу masala бўйича фикрларимизни кечиктирамиз.
5
Енди биз учун яна бир муҳим масалага ўтамиз. Жаҳон маданияти тарихида ўз ўрнини мустаҳкам ўрнатган мусулмон сивилизацияси ъ ҳақида гап кетганда, мамлакатимиз ва халқимиз кўпинча жаҳон миқёсида еътибордан четда қолаётганини айтганимда, кўпинча ички хафагарчилик ҳисси пайдо бўлади. Аслида, бизда бу умумбашарий меросга нисбатан кучлироқ даъво бор. Бағдод халифаликнинг маркази бўлган бўлса-да ва баъзи одамлар ушбу буюк уйғониш даврини яқин Шарқ билан боғлашга ҳаракат қилишади, таниқли олимларни форс ёки Араб маданий дунёси билан боғлашади, тарихий марказ ва асосий интеллектуал асос бизники бўлиб қолади. Бу тарихий аксиома. Starr бу фикрни ўз асарларидан бирида яхши ифодалайди: бир халифа ал-Маъмун милодий 818 йилда ўрта Осиёни тарк етиш учун тайинланганидан кейин йиллар давомида рад етди ва унинг ўрнига мусулмон дунёсини ҳозирги Туркманистон ҳудудидаги ажойиб воҳа Мерв шаҳридан бошқарди. Охир-оқибат у Бағдодга кўчиб ўтгач, у ўзи билан бирга туркий аскарлари билан бирга Марказий Осиёнинг янада очиқ ва Екуменик қадриятларини, уларнинг форс ва туркий маданиятларнинг таъсири аралашмаси билан олиб келди. Марказий Осиёдан яқин Шарқгача бўлган ҳаракат юнон таълим марказларидан Римга қадар қадимги мия оқишини еслайди. Оксфорд университети тадқиқотчиси ва археологи Пол Ворсворт минтақамизнинг ўтмиши ҳақида фикр билдирар екан, унинг ўша пайтдаги дунё тартибидаги муҳим роли ҳақида гапиради. Кўп одамлар Евросиёнинг ўзаро боғлиқ минтақалари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ деб ўйлашади. Аслида, бу ундай емас. Дунёдаги енг баланд тоғлар Марказий Осиёда жойлашган. У орқали узоқ ва турбулент дарёлар оқиб ўтади. Милодий биринчи минг йилликнинг ўрталарига келиб, Марказий Осиё савдогарлари ушбу мураккаб ҳудудни босиб ўтиш ва унинг ичида савдо қилиш санъатини ўзлаштирдилар. Минтақа нафақат савдо йўлларининг марказида еди. Бу, шунингдек, илм-фан ва ижод гуллаб-яшнаган жой еди. Олимлар шаҳардан шаҳарга саёҳат қилиб, билим алмашдилар. Ипак йўли бўйидаги Бухоро ва Самарқанд каби шаҳарлар илм-фан марказларига айланди. Ўша пайтда улар Марказий Осиёнинг Оксфорд ва Кембриж еди. Ипак йўлини муҳокама қилишда одамлар кўпинча ўз фикрларини била туриб ёки билмаган ҳолда Хитой ёки Рим империяларига қаратадилар. Бундай ҳолда, уларнинг орасидаги ҳудудлар ташқи таъсир остида кўринади. Бироқ, Марказий Осиёнинг ҳақиқий тарихи бу стереотипларга қарши туради. Ахир, айнан шу минтақа аҳолиси ўзларининг ақл-заковати ва бетакрор маданияти билан Евросиёни ягона мавжудотга бирлаштиришга муваффақ бўлишди. Бироқ, Ворсворт алоҳида таъкидлаганидек, муаммо шундаки, бу минтақа ҳақиқатан ҳам кўп йиллар давомида ташқи таъсирлар соясида қолди. Афсуски, бугунги кунда ҳам бизни у ёки бу буюк кучнинг ҳовлиси сифатида кўрсатиш орқали бизни дунё иерархиясидан чиқариб юбормоқчи бўлганлар бор.
6
Тарихга бўлган нуқтаи назаримиз вақт ўтиши билан турлича бўлди. Биз тарихнинг итоаткор қуллари бўлган пайтлар бўлган. Бошқа пайтларда биз бундан ғурурланиб ўзимизни юпатардик. Биз тарихни ўзимиз хоҳлаган тарзда ўйлаб топдик ва мослаштирдик, уни истакларимизга кўра ўзгартирдик. Совет даврида ўтмишга қандай қарашимизни кўпчилик яхши билади. Бироқ, мустақилликка еришганимиздан кейин ҳам маданий меросимизга бўлган муносабатимиз унчалик ўзгармади. Бу борада ҳеч қандай ўзгаришлар бўлмади, дейиш адолацизлик бўларди. Баъзи нарсалар муҳокама қилинди ва ташаббуслар илгари сурилди, лекин мен айтиб ўтганимдек, булар ҳали ҳам шахсий имтиёзларга асосланган еди. Айнан шу masala юзасидан Шаҳрисабздан Самарқанддан ўтган ва пойтахт Тошкент қалбида ўзининг тўлиқ шеърий ифодасини топган ансамбл — Буюк Амир Темурнинг ажойиб бронза ҳайкалларини алоҳида таъкидламоқчиман. Буюк аждодимиз шахси ва меросига кўрсатилаётган ҳурмат мустақилликнинг дастлабки йилларидаги енг муҳим ютуқлардан бири бўлди. Тарихий ёдгорлик қад ростлаган улкан, маҳобатли майдонга ном бериш, унга туташ жойда Темурийлар тарихи Давлат музейининг ташкил етилиши тарихий меросимизга нисбатан расмий позициямизни янада ойдинлаштирди. Бошқача қилиб айтганда, биз Темур сиймосини ва унинг империясининг улуғворлигини мустақил давлатчилигимиз рамзи сифатида қабул қилишимиз кераклигини англатгандай туюлди. (Шуни таъкидлаш керакки, жадидлар бу ғояни биринчи marta бизнинг яқин тарихимизда кўтаришган. Шу муносабат билан улар ўзларини Темур билан чекламадилар. Гўрўғлибек Attila, Билга Хоқон, ўзбек Хон ва ҳатто Чингизхон хотираси уларнинг миллий тафаккурига таъсир қилганга ўхшайди, гарчи биз иккинчисига иккиланаётган бўлсак ҳам.) Очиғини айтганда, мустақилликка еришган собиқ Совет Республикаси учун бу мутлақо тушунарли, ҳатто мақтовга сазовор ҳодиса еди. Бироқ, баъзи истиснолар бу фикрни бузди. Ўша пайтда биз юқорида узоқ муҳокама қилган тарихга бўлган қарашимиз норасмий равишда ўтмишимиз Темур ва Темурийлар билан бошланган ва тугаган шаклни олди. Бу кузатув қаттиқ туюлиши мумкин, аммо ҳақиқий вазият бундан яхши емас еди. Минг йил аввалги олимлар ва шахслар вақти-вақти билан тилга олиниб, уларнинг номлари сиёсий матнларни безаш учун нутқларга киритилган бўлса-да, уч минг йилдан ортиқ деб тан олинган халқимизнинг ўтмиши ҳеч қачон кенг тан олинмаган. Еҳтимол, бугунги кунда одамлар ал-Беруний, Хоразмий, Авиценна, Ал-Фаробий ва бошқа буюк сиймоларимиз Араб ёки форс миллатига мансуб деб даъво қилаётганларининг сабаби айнан бизнинг меросимизга бўлган муносабатдир. Ишончим комил емас, лекин бу менга жуда ғалати ва мантиқсиз кўринишга ўхшайди. Ҳатто ўша пайтда ҳам биз шаҳарларимиз ва маданиятимиз минг йиллар бўлганлиги ҳақида гапириб, қадимий шаҳарлар ва дунёга машҳур олимларнинг 1000-2000 йиллигини нишонладик. Шу билан бирга, биз Миллий тарихимиз 14-асрда, Темур давридан янгидан бошланган деган фикрни рағбатлантирдик. Ўтган ўн асрлар ва кейинги олти аср давомида деярли бутунлай унутилган ўтмиш фақат ўтмишдаги олимлар ва ёзувчиларнинг қўлёзмаларида мавжуд еди. Аслида, бу тарихни мафкура ва сиёсатга бўйсундиришни англатарди. Бошқача қилиб айтганда, биз ўтмишни кўздан кечирамиз, уни баҳолаймиз ва сиёсатимизга мос қисмларни танлаймиз, масалан, давлат ёки сиёсий-мафкуравий популизмга интилиш. Масалан, зиёлилар ва омманинг еҳтиросларини бостириш, ўзимизни мустамлакачиликдан кейинги ботқоқдан чиққандек халқаро ҳамжамиятга кўрсатиш учун Тошкентнинг Юнусобод туманида мажмуа ва зиёратгоҳ қуришимиз, қатағон қурбонлари хотирасини абадийлаштиришимиз мумкин еди. Йилига камида бир marta биз улар учун Қуръон ўқиймиз ва қўлларимизни ибодат билан кўтарамиз, аммо озодлик учун shahid бўлганларнинг исмлари қора рўйхатда қолади. Собиқ Совет Иттифоқи Олий суди томонидан қатл етилган ва халқ душмани деб тан олинганларнинг рўйхати ўзгаришсиз қолмоқда. Бу алоҳида ва жуда чуқур мавзу. Мен буни еслатиб ўтаман, чунки у расмий сиёсат қанчалик самимий ёки қарама-қарши еканлигини очиб беради.
7
Енди, бизнинг мақоламиз мавзусини муҳокама қилиш вақти келди деб ўйлайман. Ўзбекистонда Ислом сивилизацияси маркази қурилиши 2017 йилда бошланган. Тошкентдаги машҳур Ҳазрати Имом мажмуасида жойлашган лойиҳа 10 гектар майдонни ўз ичига олади. Ушбу ажойиб иншоот узунлиги 161 метр ва кенглиги 118 метрни ташкил қилади. У уч қаватдан иборат. Унинг марказидаги мовий гумбаз баландлиги 65 метрга етади. Бино 1,8 гектарни егаллайди, 42000 м2 фойдаланишга яроқли майдон. Ушбу статистик маълумотлар шуни кўрсатадики, Ўзбекистондаги Ислом сивилизацияси маркази ўзининг улуғворлиги, ҳажми ва кўлами жиҳатидан Ислом тарихи ва маданиятини ўрганиш ва тарғиб қилишга бағишланган дунёдаги енг йирик мажмуалардан бирига айланмоқда. Ушбу муҳташам ёдгорликни ўз кўзим билан кўриб, улкан ғурур ва шарафни ҳис қилганим уни батафсилроқ тасвирлашга имкон беради. Шарқий ва миллий меъморчилик анъаналари асосида яратилган мажмуага тўрт томондан асосий порталлар орқали кириш мумкин. Ҳар бир portal ва бинонинг ташқи томони билим, маърифат, бағрикенглик ва ота-оналарга ҳурмат каби муқаддас қадриятларни тарғиб қилувчи Қуръон оятлари ва ҳадислар билан безатилган. Марказдаги музейда Қуръон зали, исломгача бўлган цивилизациялар, биринчи ва иккинчи Ренаиссанслар, Ўзбек хонликлари даври, 20-аср Ўзбекистон ва янги Ўзбекистон-янги Уйғониш каби кўргазмалар мавжуд. Иккинчи қаватда Туркия, Россия ва Марказий Осиё мамлакатларининг 100 дан ортиқ илмий институтлари, музейлари ва кутубхоналари билан бир қаторда халқаро ташкилотларнинг ваколатхоналари, шунингдек Ал-Фурқон ва Оксфорд Исломшунослик марказининг филиаллари жойлашган. Хусусан, Марказ маҳаллий ва халқаро тажрибага асосланган илмий тадқиқотларни лойиҳалаштириш тизимини жорий етди. Бугун биз Ўзбекистоннинг икки ренаиссанси ҳақида тез-тез гапирамиз. Бироқ, биз уларнинг қандай намоён бўлганлиги ҳақида тез-тез чуқур ўйламаймиз. Тарих шуни кўрсатадики, бу уйғониш даврлари маданий алмашинув ва global фанга қўшилиш орқали содир бўлган. Дунёнинг кўплаб таълим муассасалари ва маданият марказлари, олим ва зиёлиларимиз ўртасида ҳамкорлик йўлга қўйилгани Ўзбекистон учун муҳим имкониятдир. Оддий қилиб айтганда, бу дунёнинг енг илғор мутафаккирларини мамлакатимизга олиб келишни англатади (Халифа Маъмун ва Темур ўз империяларида юксак ақлли шахсларни қандай йиғиб, рағбатлантирганини есланг). Хусусан, ушбу иншоотни қуриш, музей ва бошқа маданий майдонларни жиҳозлашда ўнлаб мамлакатларнинг етакчи мутахассислари ва олимлари иштирок етди. Шунинг учун ишонч билан айта оламанки, Марказнинг обрўси очилишидан олдин ҳам бутун дунёга тарқалди. Кўпгина ташкилотлар аллақачон тантанали очилиш маросимида ўз кўргазмалари билан иштирок етиш истагини билдиришган. Буларга Малайзия Ислом санъати музейи, Туркиядаги Сулаймония кутубхонаси, Қозоғистондаги Hazrat Султон мажмуаси, Италиядаги Болония университети, Ратти фонди, Alberto Леви коллексияси, Озарбайжон Миллий Тарих музейи, Девид Paley, Брюс П. ва Olive В. Баганз ва Девид Раисборд Amerika коллекциялари, Россиянинг Давлат Ермитаж музейи, Санкт-Петербургдаги дин тарихи Давлат музейи ва Маржани жамғармаси. Музей фаолиятини ташкил етиш жараёнининг яна бир муҳим жиҳатини пайқадим. Илгари биз ижтимоий тармоқларда ёки расмий хорижий оммавий ахборот воситаларида ёқимсиз, юракни езувчи янгиликларни тез-тез учратардик. Масалан, Ўзбекистондаги музей ёки институтдан қадимий қўлёзма ёки тарихий аҳамиятга ега артефакт ўғирлангани ва ноқонуний равишда бошқа давлатга олиб ўтилганини ўқиган бўлардик. Аммо бугун биз яширин ўғирликлар ҳақида емас, балки халқимизнинг маънавий бойлигини мамлакатимизга қайтариш ҳақида гапираяпмиз. Яқинда ушбу музей учун Лондондаги Сотҳебйъс ва Чристиеъс аукцион уйларидан, шунингдек, йирик коллексиячилар ва санъат дилерларидан Ўзбекистоннинг маданий меросига оид 580 дан ортиқ асарлар харид қилинди. Бу бизнинг тарихимизда мисли кўрилмаган, олти юзга яқин хазинамиз бизга қайтади. Буларга Амир Темурнинг кўрсатмаси билан хаттот Умар Ақта томонидан кўчирилган улкан Байсунғур Қуръон қўлёзмасининг парчаси киради; Муғал даврига оид иккита ханжар, битта қилич ва битта қимматбаҳо ханжар дастаси; ўзбек хонлиги даврида (18-19–асрлар) яратилган бешта каштадўзлик; Муғал ва Сафавийлар давридан учта миниатюра; олтин Ўрдадан иккита олтин безак; Жалолиддин Румийнинг Муғал давридаги Маснавий-е маънавий; Ҳофиз-И Абрунинг Мажма Ал-Таварихдан кўчирилган саҳифаси Темурийлар даврида; Сўғд, Қорахонийлар ва Салжуқийлар даврларидан сопол ва кумуш идишлар. Рўйхат давом етиши мумкин. Бироқ, бизни рўйхатнинг узунлиги қизиқтирмайди, аксинча, биз бундай муҳим ютуқларнинг бошида Жасур шахс, миллий ғурур ва Ватан учун ҳамма нарсани қурбон қилишга тайёр одам борлигидан Бахтиёр еканлигимизни таъкидламоқчимиз.
8
ХВИ–ХВИИ асрлар тарихчиси Мутриби Самарқандий ўз асарларидан бирида Туроннинг охирги ҳукмдори бўлган Шайбонийлар сулоласининг атоқли арбоби Абдуллахоннинг ижодий салоҳияти ҳақида ёзган. Самарқандий ҳам хоннинг еътирофини қуйидагича келтирган: "Амир Алишер Султон Ҳусайн Мирзога хизмат қилар екан, минглаб хайрия биноларини қолдирди. Биз монархмиз ва агар бинолар сонини ўн мингга оширмасак, ўзимизни шунчаки ҳукмдор деб атай олмаймиз." Бу шуни кўрсатадики, тарих давомида ҳар бир раҳбар қурилиш ва ижодни ўлмасликка еришиш воситаси сифатида кўрган. Бироқ, улардан фақат бир нечтаси ўчмас из қолдирган. Фақат таълим, санъат ва маданиятга асосланган ташаббуслар сақланиб қолди. Аввал тарихимиздаги биринчи ва иккинчи қайта туғилиш контекстида айтиб ўтганимиздек, айнан шундай. Шавкат Мирзиёев илгари сурган ғоя ўзининг global ва умумбашарий аҳамияти билан ғоят ноёбдир. Агар сиз ушбу марказ фаолияти билан танишсангиз, "тарихга итоаткор қул" бўлиш истагидан кўра, ўтмиш мероси ва анъаналарини ҳозирги билан боғлаш истагини сезасиз."Бу тарихни келажак билан уйғунлаштириб, ёрқин келажакни яратади. Катта кашфиётларга олиб келиши мумкин бўлган ижодий ишлар ва тадқиқотлар ўтказиш учун бутун дунёдан юзлаб нуфузли олимлар марказга ташриф буюришлари мумкин. Тарихда бунга кўплаб мисоллар мавжуд. Масалан, Ақшда дунёга машҳур Аида операси ёки Озодлик ҳайкалининг яратилиш тарихини ҳамма ҳам билмайди. 1869 йилда Миср ҳукмдори Исмоил Пошо машҳур италиялик бастакор Жузеппе Вердига Сувайш каналининг очилиш маросими учун янги opera ёзишни топширди. Ушбу асарнинг премераси Аида операси 1871 йилда Қоҳира театрида бўлиб ўтди. Исмоил Pasha, шунингдек, француз ҳайкалтароши Frederik Бартолдидан каналга кираверишда сув устида ўрнатилиши учун қўлида машъала билан мисрлик аёл ҳайкалини яратишни сўради. Бироқ, бу лойиҳа юқори нарх туфайли амалга оширилмади. Машҳур ҳайкалтарош кейинчалик Озодлик ҳайкалини яратишда ушбу лойиҳа концепциясидан фойдаланган.
9
Умуман олганда, пойтахтимиз Тошкент ҳеч қачон мақтовга муҳтож бўлмаган. Абу Райҳон Ал-Беруний, Ал-Хоразмий ва Mahmud Қошғарий каби буюк аждодларимиз бу қадимий шаҳар ҳақида, шунингдек, юнон олими Клавдий Птоломей ўзининг "География учун қўлланма"асарида ёзган. Тарих давомида қачон Тошкент тилга олинса, одамлар "ески шаҳар"ни тасаввур қилишган. Аммо кўп асрлар давомида Тошкентнинг маданий маркази бўлиб келган бу ҳудудда нима содир бўлди ва сўнгги 100 йил ичида қандай яхшиланишлар юз берди? Тарихга шўнғиш бу саволларга жавоб беради: 1980-йилларда Совет модернизми услубида тақдим етилган Чорсу бозори; мустақиллик йилларида қурилган Хастим мажмуаси; ва унинг ёнида қурилган Заркаинар мода уйи. Дарҳақиқат, бу жой ҳар доим қадимги Шашанинг маданий маркази бўлган. Бугун "ески шаҳар" га ташриф буюришга вақт ажратинг ва унинг мо " жизаларини ўз кўзингиз билан кўринг. Агар сиз ўзингизни тарихга киргандек ҳис қилмасангиз ва тасаввурингиз узоқ ўтмишга қайтмаса, ҳайрон бўлардим. Марказнинг асосий кириш қисмига қараган Корасарой кўчаси сизни айниқса ҳайратда қолдиради. Бундай қисқа вақт ичида бундай ўзгаришларни амалга ошириш ақл бовар қилмайди. Ростини айцам, бу жуда катта. Шунингдек, пойтахтнинг бир қанча туманларида топ-менежер бўлиб ишладим. Ўша кунларда камида битта коллекторни ишга тушириш учун йиллар, таъмирлаш учун екскаватор топиш учун ойлар керак бўларди. Енди ҳаммаси туш, ертак каби кўринади. Ислом сивилизацияси маркази нафақат ески шаҳарнинг маънавий тарихини жонлантиради, балки Тошкентни ҳам худди Самарқанд ва Бухоро каби минтақанинг маданий марказига айлантиради, деб қатъий ишонаман.
10
Рус ёзувчиси Anton Чехов шундай деди: "Агар сиз биринчи ҳаракатда қуролни деворга осиб қўйган бўлсангиз, кейингисида уни отишингиз керак. Акс ҳолда, уни у ерга қўйманг."Гарчи бу ибора театр ҳақида бўлса-да, мантиқан, уни ҳозирги ҳолатимизга нисбатан қўллаш мумкин. Агар мен ушбу мақола учун нима учун бундай ёрқин сарлавҳани танлаганимни ва бу туйғу қаердан келиб чиққанлигини тушунтирмасам, матн ўз мантиғини йўқотиши мумкин. Сизга айтаман. Кўз ўнгимизда очилган ушбу тарихий маскан, Ислом сивилизацияси маркази билан танишганимда, менда иккита норозилик ҳисси пайдо бўлди. Биринчидан, бизда шундай ажойиб ҳикоя бўлишига қарамай, биз уни дунёга кўрсата олмадик. Иккинчидан, бизнинг ажойиб маданий меросимиз бутун дунёга тарқалган бўлса-да, биз бу буюмларни бир жойда тўплаш ва аждодларимиз томонидан яратилган бу ноёб артефактларни тақдим етиш имкониятини кўриб чиқмадик. Бироқ, Совет давридаги зулмга еътибор бермасак ҳам, Шароф Рашидов давридан бери миллий масалаларда маълум еркинлик мавжуд бўлганидан бери бу мамлакатда қанча раҳбар ҳокимиятга келган? Нега биз бу ишни мустақиллик йилларида бошламадик? Нима учун? Нима учун? Нима учун? Бизда пул йўқлиги учунми? Ахир, бойлик тўсатдан бизга осмондан тушмади. Бизда ҳали ҳам пахта, олтин ва газ бор. Хўш, нега биз буни тезроқ қилмадик? Биз кимдан ёки нимадан қўрқдик?! Бундай фикрлар, табиийки, тарихга ва аждодларимизнинг пок қалбларига нисбатан айбдорлик туйғуларини келтириб чиқаради. Бундан ташқари, юқорида айтиб ўтганимдек, беҳуда ўтган вақт, буюк тарихимиз ва маданиятимизга бефарқлик ва еътиборсизлик қалбда ғазабни ёндиради. Аммо бу қадимги дунё доноликка тўла. Қандайдир ғайриоддий ҳодиса тўсатдан қалбингиздаги қайғуни ва қалбингиздаги қайғуни ювиб, нафақат ўз руҳингизни, балки бутун дунёни ёритиши мумкин. Шу маънода, биз Мирзиёевнинг миллат ва Ватанга бўлган чексиз меҳрини, ўз халқига бўлган садоқатини кечаги хато ва кўнгил дардларини йўқ қиладиган тақдир неъмати деб билишимиз керак.
Қудратилла Рафиқов, сиёсатшунос
Сарлавҳалар 1. Кисванинг бир қисми Ислом цивилизацияси марказига тақдим етилди
2. Имом Бухорий Инновацион Музей Зали
3. Қуръони Каримнинг қадимий қўлёзмаси.
4. Ислом сивилизацияси марказидаги вақт девори лойиҳаси
5. Иккинчи Уйғониш Зали 6. Ислом сивилизацияси марказининг умумий кўриниши
7. Ўзбекистон маданий мероси кўргазмаси, London, 4 июл, 2025 йил, Ислом сивилизацияси марказининг шон-шараф зали
8. Қуръони Карим зали.
