Кўп томонлама савдо тизими ва Ўзбекистон учун ШҲТ доирасидаги янги имкониятлар

Кўп томонлама савдо тизими ва Ўзбекистон учун ШҲТ доирасидаги янги имкониятлар

21-аср жаҳон иқтисодиётини чуқур ўзгартириш даврига айланди. Анъанавий савдо моделлари энди барқарор ўсишни таъминламайди ва қиймат занжирлари янги куч марказларига қайта тақсимланмоқда. Глобал нотинчлик шароитида мамлакатлар нафақат қўшниларининг манфаатларини ҳисобга оладиган, балки ташқи зарбалардан жамоавий ҳимоя механизмларини яратадиган минтақавий ҳамкорлик форматларига тобора кўпроқ мурожаат қилмоқдалар. Шу аснода Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ) аста-секин асосан сиёсий ва хавфсизлик бирлашмасидан барқарор иқтисодий алоқаларни ўрнатиш платформасига айланмоқда. 2024 йилда қабул қилинган ШҲТ доирасида кўп томонлама савдони ривожлантириш бўйича йўл харитаси интеграцияга янгича ёндашувни шакллантиришнинг бошланғич нуқтаси бўлди. Ўзбекистон нафақат саноат салоҳиятини фаол ривожлантираётган, балки Шарқ ва Ғарб ўртасидаги транзит ва логистика йўналишларининг муҳим марказига айланаётган бу жараёнларда алоҳида ўрин тутади. ШҲТ йўл харитаси: интеграциянинг янги босқичи 2024 йил июл ойида Остона саммитида Шҳтга аъзо давлатлар раҳбарлари кўп томонлама савдони ривожлантиришга қаратилган кенг кўламли ҳужжатни маъқулладилар. Бу каби устуворликларни белгилайди:

- Савдо тартибларини рақамлаштириш ва електрон платформаларни жорий этиш;

- миллий валютада ўзаро ҳисоб-китобларни ривожлантириш;

- маҳсулотларни сертификатлаш ва стандартлаштиришнинг умумий қоидаларини шакллантириш;

- кўргазма ва ярмарка фаолиятини қўллаб-қувватлаш;

- ташқи иқтисодий фаолиятни суғурталаш ва молиялаштириш механизмларини яратиш.

Бу қадамлар нафақат минтақавий ҳамкорликни чуқурлаштириш, балки ШҲТ мамлакатлари иқтисодиётини ташқи зарбалардан, жумладан, савдо урушлари ва жаҳон бозорларидаги беқарорликдан ҳимоя қилишда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Сўнгги йилларда экспортни фаол равишда диверсификация қилиб, янги бозорларда ўз ўрнини эгаллашга интилаётган Ўзбекистон учун ушбу йўл харитаси қўшимча имкониятлар очмоқда. Ўзбекистон минтақавий савдо тизимида Бугунги кунда Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий фаоллиги барқарор ўсмоқда. 2024 йил охирига келиб, мамлакат товар айланмаси 65 миллиард Ақш долларидан ошди, бу 20 йилга нисбатан 2023 фоиздан ошди. Экспорт 23,8 миллиард долларни ташкил этди (+15%), импорт эса 41,2 миллиард долларга етди (+23%). Ушбу динамика ички бозорнинг ўсиб бораётган еҳтиёжлари билан ҳам, ташқи бозорларга саноат маҳсулотларини етказиб беришнинг кўпайиши билан ҳам изоҳланади. Шундай қилиб, Ўзбекистон аста-секин хом ашёга қарамликдан узоқлашиб, саноати ривожланган мамлакат имиджини шакллантирмоқда. ШҲТ мамлакатлари билан савдо динамикаси Ўзбекистоннинг ташқи иқтисодий сиёсатида Шҳт мамлакатлари билан ҳамкорлик муҳим ўрин тутади, бу мамлакат умумий товар айланмасининг 60 фоиздан ортиғини 2024 йилда ташкил этди. Умумий динамика савдо географиясида ҳам, товар таркибида ҳам йўналишларнинг барқарор ўсиши ва диверсификациясини кўрсатади. Энг йирик позициялар Хитойда бўлиб, улар билан ўзаро савдо ҳажми 14,2 миллиард долларга етди, бу йил давомида 25 фоизга ошди. Ушбу йўналишдаги експорт 3,6 миллиард долларни ташкил етди, унинг асосини тўқимачилик, мис, уран ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ташкил этади. Шу билан бирга, Хитойдан import 10,6 миллиард долларга етди, унда машиналар, ускуналар ва электроника устунлик қилди. Россия вектори ҳам муҳим рол ўйнайди: Россия билан савдо айланмаси 11,5 миллиард долларни (+20%) ташкил етди, бунда Ўзбекистон экспорти асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, тўқимачилик ва кимёвий маҳсулотлар, import еса нефт, газ, металлургия маҳсулотлари ва автомобиллардир. Бошқа шериклар ҳам ижобий динамикани намойиш етишмоқда. Шундай қилиб, Ҳиндистон билан савдо ҳажми 980,3 миллион долларни (+28,8%) ташкил этди, бу ерда экспорт 126 миллион (+13%) ва импорт 853,5 миллион (+31%) га баҳоланмоқда. Ушбу соҳада экспортнинг энг катта улушини кимёвий маҳсулотлар ташкил этади (55,4%), хизматлар (32,8%), рангли металлар (2,6%), табиий шиллаг (1,8%) ва электротехника (1,2%) ҳам муҳим позициялар. Покистон билан ўзаро савдо қарийб 400 миллион долларни (+30%) ташкил етди, бу ерда тўқимачилик, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва фармацевтика маҳсулотлари експортнинг муҳим қисмини, дори-дармон, пластмасса ва қоғоз эса импортни ташкил етади. Кўрсаткичлар Марказий Осиё давлатлари билан ҳам фаол ўсиб бормоқда. Масалан, Қозоғистон билан савдо айланмаси 5 миллиард доллардан ошди (+18%), бу металлургия, кимё саноати ва транспорт соҳасидаги кооперация лойиҳаларининг мустаҳкамланишини акс эттиради. Қирғизистон ва Тожикистон билан савдо-сотиқнинг умумий ҳажми 2,5 миллиард доллардан ошди (+15%), бу минтақавий иқтисодий интеграциянинг чуқурлашишини тасдиқлайди. Шундай қилиб, статистика шуни кўрсатадики, Шҳт Ўзбекистон учун нафақат дипломатик платформа, балки экспортни кўпайтириш, инвестицияларни жалб қилиш ва саноат кооперациясини чуқурлаштириш учун янги имкониятлар очадиган ҳақиқий, ўсиб бораётган бозордир. Янги тенденциялар: рақамлаштириш, логистика ва инвестициялар Рақамли технологиялар глобал савдода тобора муҳим рол ўйнамоқда. Ўзбекистон экспорт тартибини соддалаштириш учун электрон платформаларни фаол ривожлантирмоқда. 2024 йилда компанияларга ҳужжатларни масофадан қайта ишлаш ва халқаро савдо майдончаларига кириш имконини берувчи электрон экспорт тизими ишга туширилди. Логистика муҳим элемент бўлиб қолмоқда. Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон темир йўл йўналишининг кенгайиши, шунингдек, Транс-Каспий халқаро транспорт йўлаги лойиҳасида иштирок этиш янги транзит имкониятларини очмоқда. Бугунги кунда Марказий Осиёдаги барча юк оқимларининг 10% дан ортиғи республика ҳудудидан ўтади. Инвестициялар саноат салоҳиятини ҳам оширади. 2024 йилда Ўзбекистон иқтисодиётига 11 миллиард доллардан зиёд тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар жалб этилди, уларнинг катта қисми Хитой, Россия ва форс кўрфази мамлакатлари билан қўшма лойиҳалар ҳисобидан амалга оширилди. Истиқболлар ва прогнозлар Мутахассисларнинг таъкидлашича, агар жорий ўсиш суръатлари сақланиб қолса, 2030 йилга келиб Ўзбекистон ташқи савдоси ҳажми 100 миллиард доллардан, экспорт ҳажми еса 40 миллиард доллардан ошиши мумкин. Шу билан бирга, савдонинг 65% дан ортиғи ШҲТ мамлакатлари ҳиссасига тўғри келади. Истиқболли соҳалар бўлади: - саноат кооперациясини чуқурлаштириш (машинасозлик, фармацевтика, кимё); - яшил енергетикани ривожлантириш ва қайта тикланадиган ресурсларни експорт қилиш; - Ҳиндистон, Хитой ва яқин Шарқ бозорларига озиқ-овқат таъминотини кенгайтириш; - Ўзбекистоннинг минтақанинг transport ва логистика маркази сифатида шаклланиши. Хулоса ШҲТ доирасидаги кўп томонлама савдо тизими янги глобал воқеликка мослашишнинг асосий воситасига айланмоқда. Қабул қилинган йўл харитаси нафақат умумий кўрсатмаларни бирлаштирди, балки ҳамкорлик учун амалий асос яратди. Ўзбекистон учун бу жараёнларда иштирок этиш ўзини транзит бўғинидан Марказий Осиёнинг тўлақонли саноат ва савдо марказига айлантириш имкониятидир. Товар айирбошлаш ҳажмининг ўсиши, экспортни диверсификация қилиш ва инвестицияларни фаол жалб етиш кўрсаткичлари мамлакатимиз янги тамойиллар - тенг шериклик, рақамлаштириш ва очиқлик асосида жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув сари дадил одимлаётганидан далолат беради. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон ва бутун минтақанинг келажаги кўп томонлама савдо тизими тараққиётнинг ҳақиқий ҳайдовчисига айланиб бораётган ШҲТ ташкилоти билан тобора кўпроқ боғлиқ.