Ўзбекистонда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашнинг устувор йўналишлари
Ўзбекистонда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашнинг устувор йўналишлари
Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви, қатор инқирозлар, жумладан пандемия, табиий офатлар ва геосиёсий муаммолар мамлакатларнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашга бўлган эҳтиёжини сезиларли даражада оширди. Бундай шароитда бу муаммо ҳар бир Давлат учун стратегик аҳамиятга эга бўлади. Ўзбекистон учун озиқ-овқат хавфсизлиги муҳим аҳамиятга эга, чунки у мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий барқарорлиги, турмуш даражаси ва аҳоли фаровонлигига бевосита таъсир қилади. 2023 йилда иқтисодиётда банд бўлган 24 миллион кишининг 14 фоизи (яъни 3,4 миллион киши) қишлоқ, ўрмон ва балиқчиликда ишлаган. Мамлакат ялпи ички маҳсулотида қишлоқ хўжалигининг улуши 19,2 фоизни ташкил этади. Бу саноат нафақат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда, балки экспорт орқали бандлик ва валюта тушумини оширишда ҳам муҳим рол ўйнаётганидан далолат беради. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш, Кластер ва кооператив тизимларни жорий этиш, замонавий қишлоқ хўжалиги технологияларидан кенг фойдаланиш, шунингдек, фермер хўжаликларини қўллаб-қувватлаш туфайли маҳсулот ҳажми ва сифатини ошириш мумкин бўлди. Ушбу чора-тадбирлар аҳолини сифатли озиқ-овқат билан таъминлаш, шунингдек, импортни қисқартириш ва миллий озиқ-овқат тизимини мустаҳкамлашга қаратилган. 2024 йил якунларига кўра Ўзбекистонда қишлоқ, ўрмон ва балиқчилик соҳаларида маҳсулот ва хизматларнинг умумий ҳажми 36,9 миллиард долларни ташкил этди. Бу 3,1 йилга нисбатан 2023 фоизга кўпдир. Ўсиш, биринчи навбатда, саноатни рақамлаштириш, Кластер тизимини кенг жорий этиш ва экспорт маҳсулотларини етиштиришга қаратилган ислоҳотларни амалга ошириш билан боғлиқ. Ҳозирги кунда Ўзбекистон 180 дан ортиқ мамлакатларга 80 дан ортиқ турдаги қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотларини экспорт қилмоқда. Бу маҳаллий агросаноат маҳсулотларига халқаро талабнинг ортиб бораётгани ва республикамизнинг жаҳон озиқ-овқат бозоридаги мавқеи мустаҳкамланаётганидан далолат беради. 2024 йилда озиқ-овқат маҳсулотлари ва тирик қорамоллар экспорти 2,2 миллиард долларни ташкил этди, бу мамлакат умумий експортининг 8,1 фоизига тенг. Шу билан бирга, ушбу тоифадаги маҳсулот импорти 3,7 миллиард долларга етди, бу умумий импорт таркибининг 9,5 фоизини ташкил этади. Бу шуни кўрсатадики, бугунги кунда озиқ-овқат талабининг катта қисми ҳали ҳам ташқи бозорлар томонидан қопланади. Шу муносабат билан маҳаллий ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ушбу соҳадаги ресурслардан самарали фойдаланиш зарур. Қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш ва боғдорчиликни ривожлантиришга, ички бозорни озиқ-овқат билан таъминлашни барқарорлаштиришга қаратилган тизимли сиёсат натижасида экспорт салоҳияти изчил ўсиб бормоқда. Мева-сабзавотчилик, полизчилик ва узумчилик соҳаларида рақобатбардош, сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқаришга эришилмоқда. Органик ва қайта ишланган маҳсулотлар экспорти ҳажми айниқса тез суръатлар билан кенгайиб бормоқда, бу эса ташқи бозорларда юқори талабга эга. Ўтган йили Ўзбекистон 2036,2 минг тонна мева ва сабзавот экспорт қилди, бу 15,8 йилга нисбатан 2023 фоизга кўпдир. Мева-сабзавот маҳсулотлари экспортининг умумий қиймати 1549,5 миллион долларни ташкил этди, бу ўтган йилга нисбатан 31,2 фоизга кўпдир. Ушбу ўсиш суръати мамлакат қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш ҳажмининг кенгайиши ва экспорт салоҳиятининг ошишидан далолат беради. Шу билан бирга, ушбу маҳсулотларнинг Ўзбекистон умумий экспортидаги улуши 5,8 фоизни ташкил этди. Мева ва сабзавотлар экспортининг сезиларли даражада ўсиши Ўзбекистоннинг халқаро бозорлардаги мавқеи мустаҳкамланиб, миллий иқтисодиётнинг экспорт йўналиши ошаётганидан далолат беради. 2025 йилда қабул қилинган озиқ-овқат хавфсизлиги тўғрисидаги қонун мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлиги ва ушбу соҳадаги муносабатларни тартибга солувчи Қонунчилик базасини мустаҳкамлаш йўлидаги муҳим қадам бўлди. Ҳужжат озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати ва хавфсизлиги устидан назоратни кучайтириш, барқарор ривожланишни таъминлаш ва қишлоқ хўжалиги-озиқ-овқат секторининг миллий иқтисодиётдаги ролини кучайтиришга қаратилган. Шу билан бирга, қонун озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, мамлакат озиқ-овқат секторини жаҳон бозорларига интеграция қилиш, ишлаб чиқаришни кучайтириш ва халқаро стандартларга мувофиқлигини назорат қилиш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистоннинг Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) билан ҳамкорлиги мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлиги ва барқарор ривожланишини таъминлаш бўйича стратегик саъй-ҳаракатларининг муҳим таркибий қисмидир. У ривожланган мамлакатларнинг илғор тажрибаларини ўрганиш ва уларни Ўзбекистоннинг миллий сиёсати ва амалиётига мослаштириш орқали амалга оширилади. Хусусан, Самарқандда бўлиб ўтган халқаро конференсияларда ривожланган мамлакатларнинг озиқ-овқат хавфсизлиги соҳасидаги самарали амалиёти таҳлил қилинди, шунингдек, уни Ўзбекистон воқелигига мослаштириш йўллари муҳокама қилинди. Бу, ўз навбатида, амалга оширилаётган саъй-ҳаракатлар самарадорлигини ва мамлакатнинг ушбу соҳадаги мавқеини мустаҳкамлашини акс эттиради. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотлар Бмтнинг барқарор ривожланиш мақсадларига, жумладан, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, озиқланишни яхшилаш ва барқарор қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга ҳамоҳангдир. Ушбу мақсадлар доирасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий барқарорлигини мустаҳкамлаш ва узоқ муддатли иқтисодий ўсишга хизмат қилмоқда. Ўзбекистонда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида қишлоқ хўжалигида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Биринчидан, анъанавий равишда пахта ва ғалла етиштиришга ихтисослашган ерларнинг бир қисми сабзавот, дуккакли ва полиз экинларига йўналтирилди. Бу озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, ички бозордаги камчиликларни бартараф этиш ва аҳолини озиқ-овқат билан таъминлашни яхшилашга ёрдам беради. Иккинчидан, қишлоқ хўжалигида Кластер ва кооператив тизимларнинг жорий этилиши маҳсулотларни қайта ишлаш, сақлаш ва экспорт қилиш имкониятларини сезиларли даражада оширди. Озиқ-овқат саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишларидан бири бўлган 2025 йилда юқори қўшимча қийматли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш режалаштирилган. Учинчидан, давлат уй хўжаликлари учун имтиёзли кредитлар ва субсидиялар беради, бу эса аҳолига ўз участкаларида маҳсулот етиштириш ва шу билан маҳаллий бозорларни бойитиш имконини беради. Бундан ташқари, инновацион ечимлар ва замонавий технологиялар озиқ-овқат хавфсизлигини мустаҳкамлашда муҳим рол ўйнайди. Хусусан, блоcкчаин технологиясининг жорий этилиши маҳсулот сифатини самарали назорат қилиш ва таъминот занжирларининг шаффофлигини ошириш имконини беради. Шу билан бирга, агрологик тизимни такомиллаштириш ва омборхоналарни модернизация қилиш маҳсулот йўқотилишини сезиларли даражада камайтириши мумкин. Амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида Ўзбекистон озиқ-овқат маҳсулотлари билан ўзини ўзи таъминлаш даражасини сезиларли даражада оширди ва импортга қарамликни камайтирди. Озиқ-овқат хавфсизлиги нафақат миқдорга, балки озиқ-овқат сифати ва хавфсизлигига ҳам боғлиқ. Ўзбекистонда ушбу йўналишда меъёрий-ҳуқуқий база мустаҳкамланиб, озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати ва хавфсизлиги билан боғлиқ нормалар юридик ва жисмоний шахслар учун мажбурийдир. Санитария, ветеринария ва фитосанитария қоидаларига риоя этилиши устидан қатъий назорат олиб борилади. Озиқ-овқат саноати хавфларни камайтириш учун озиқ-овқат саноатида қўлланиладиган HACCP ва ГҲП тизимларини, озиқ-овқат хавфсизлиги учун асосий воситаларни жорий этди. Бундан ташқари, фуқаролар, фуқаролик жамияти институтлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва оммавий ахборот воситалари озиқ-овқат маҳсулотлари сифатини жамоатчилик назоратида фаол иштирок этмоқда. Озиқланиш масалаларига эътибор кучайтирилди, мамлакатда ҳукумат тарғибот кампаниялари олиб борилмоқда. Айниқса, жорий йилги Давлат дастурида аҳоли ўртасида соғлом турмуш тарзи ва тўғри овқатланиш бўйича тарбиявий ишларни кучайтириш вазифаси қўйилганини алоҳида таъкидлаш лозим. Бу, ўз навбатида, фуқароларнинг хабардорлигини ошириш, соғлиғини мустаҳкамлаш ва касалликларнинг олдини олишга ёрдам беради. Озиқ-овқат хавфсизлиги олдида бир қатор муҳим муаммолар мавжуд. Биринчидан, иқлим ўзгариши, қурғоқчилик ва сув танқислиги қишлоқ хўжалиги маҳсулдорлигига салбий таъсир кўрсатмоқда. Иккинчидан, пандемия, иқтисодий беқарорлик ва жаҳон иқтисодиётидаги тебранишлар каби глобал инқирозлар озиқ-овқат таъминоти учун хавф туғдиради. Ушбу хавфларни камайтириш мақсадида Ўзбекистон захираларни яратиш ва импортга қарамликни камайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Озиқ-овқат нархларининг кескин кўтарилиши уй хўжаликлари даромадларига таъсир қилиши ва иқтисодий барқарорликни бузиши мумкин. Ҳукумат имтиёзли кредитлар ва нархларни monitoring қилиш тизими орқали нархларнинг барқарорлигини таъминлашга интилади. Қашшоқлик даражаси ҳам жиддий муаммо бўлиб қолмоқда. 2025 йил учун қашшоқлик даражасини аниқлаш ва озиқ-овқатнинг иқтисодий имкониятларини ошириш долзарб вазифалардир. Бундан ташқари, озиқ-овқат хавфсизлиги соҳасида илмий тадқиқотлар ва малакали кадрларнинг етишмаслиги ушбу соҳанинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Самарали таълим дастурлари ва тренингларни жорий этиш зарур. Мамлакатимиз 2030 йилгача Ўзбекистон Республикасининг озиқ-овқат хавфсизлигини ва соғлом овқатланишни таъминлаш стратегиясини амалга оширмоқда, бу эса аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш учун ресурслардан самарали фойдаланишни назарда тутади. Хусусан, сув хўжалиги тизими такомиллаштирилмоқда, ер унумдорлиги ошмоқда, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш кўпаймоқда. Шунингдек, қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва хорижий ва ички инвестицияларни жалб қилиш орқали экспортни икки баравар ошириш режалаштирилган. Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш учун халқаро ташкилотлар, хусусан ФАО билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш зарур.
Искандар Куракбаев,
барқарор ривожланиш Марказининг мутахассиси
